Prześwietlając radarem gwatemalską dżunglę, naukowcy odkryli nieznane starożytne miasta, ponad 60 tysięcy piramid, pałaców, fortec i innych budowli. To sprawiło, że przyrównują teraz cywilizację Majów do kultur, które rozwinęły się w starożytnych Chinach czy Egipcie. Rozmawiamy z naukowcem, który brał udział w tym odkryciu.
Rozmowa z dr Francisco Estrada-Belli, gwatemalskim archeologiem z Uniwersytetu Tulane w Nowym Orleanie w USA. Należy do międzynarodowego zespołu, który skanował z powietrza gwatemalskie lasy tropikalne za pomocą LiDAR-u (laserowego radaru).

Dr Francisco Estrada-Belli: Jestem szczęściarzem. Dzięki nowej technologii otwiera się w archeologii – zwłaszcza Majów – nowa era. A ja żyję i pracuję jako archeolog właśnie w takim momencie.

Joanna Grabowska: Będziemy od nowa pisać historię cywilizacji Majów?
– Mam wielkie oczekiwania co do tego, co można jeszcze znaleźć nie tylko w Gwatemali, ale także w Meksyku, Belize i Hondurasie. Dzięki LiDAR-owi można zmapować całe Niziny Majów i mam nadzieję, że nastąpi to bardzo szybko.

Co pana najbardziej zaskoczyło na zdjęciach LiDAR-a?
– Tysiące domów i kanałów oraz inne ślady agrokultury na tak olbrzymich obszarach. I oczywiście umocnienia. To było bardzo nieoczekiwane.

Po tych odkryciach szacujecie, że na tych terenach żyło aż 20 mln Majów, czyli znacznie więcej, niż do tej pory przypuszczano. Jak to policzyliście?
– To tylko szacunki na podstawie tego, ilu mieszkańców mogło żyć na 2100 km kwadratowych, które zmapowaliśmy: w budynkach, które odkryliśmy, i na ziemiach nadających się do osiedlenia. Odliczaliśmy np. tereny bagienne.
Kalkulowaliśmy zagęszczenie na 1000 km i ekstrapolowaliśmy to na wszystkie tereny Majów, które zajmują ponad 300 tys. km kwadratowych. Według szacunku, który nazywam konserwatywnym, otrzymujemy na nizinach Majów liczbę od 10 do 15 milionów mieszkańców. A jeśli doliczymy wszystkie wyżyny, na przykład południe Gwatemali, i całe wybrzeże oraz wszystkie sąsiednie obszary Chapas, Tabasco itp. aż po Zatokę Meksykańską, to możemy osiągnąć nawet 20 milionów.
Oczywiście nie wszystkie obszary miały taką samą gęstość zaludnienia, ale i tak na nizinach żyło co najmniej dziesięć razy więcej Majów, niż do tej pory sądzono.

Zaskoczyły mnie konstrukcje obronne. Fortece i mury istniały tylko w okolicy Tikal czy i wokół innych miast, np. Holmul, gdzie od lat prowadzi pan wykopaliska?
– Są w wielu miejscach. W Holmul nigdy nie wyszły nam żadne fortyfikacje, tylko niewielki murek wokół placu. A teraz okazało się, że są tam odległe fortece, które chronią dostęp do wiosek w dolinie Holmul. To, co zrobili tam Majowie, jest bardzo skomplikowane. To cała linia fortec do obrony doliny od strony zachodniej, czyli od strony Tikal.

To znaczy, że oba te ośrodki prowadziły ze sobą długie wojny?
– No właśnie. I to jest zupełna nowość. Do tej pory uważano, że wojny Majów były prowadzone na niewielką skalę, że były to bardziej krótkie wtargnięcia, by schwytać wrogów i poświęcić ich bogom.

A tu dowiadujemy się, że to były długie wojny między miastami z całymi ich armiami. Były długotrwałe i na skalę, której sobie nie wyobrażaliśmy. To wiele zmienia w rozumieniu wojen Majów.
Do jakich wojen można je porównać?
– To były wojny podboju. Nie szukając daleko – takie, jakie prowadzili Aztekowie podbijający jedno miasto po drugim. Prawdopodobnie tak samo postępowali Majowie. Dobrą analogią są tu Rzymianie. 14-kilometrowy mur, który widać na zdjęciach wokół Tikal, jest bardzo podobny do muru Hadriana w Anglii. Możliwe, że u nas jest to tylko jego połowa, bo brakuje nam danych o stronie wschodniej i południowej, które znalazły się poza zasięgiem obrazu LiDAR-owego.

W filmie dokumentalnym National Geographic*, który pokazuje, co odkryliście w Gwatemali, kilka razy wspomina się, że cywilizacja Majów była bardziej rozwinięta, niż dotąd sądzono. Po czym to widać?
– Znacznie wyższy, niż sądziliśmy, był poziom zaludnienia. Także miasta były bardziej rozległe i zagęszczone, jeśli chodzi o liczbę mieszkańców. Dotąd nie znaliśmy majańskich miast z ponad 100 tysiącami mieszkańców. Teraz wiemy, że tyle liczyło na przykład Tikal, które zajmowało ponad 75 km kwadratowych. To była cała metropolia, czy może – jak to określiliśmy w filmie – „megalopolis”, które miało w swoim zasięgu inne centra. To jest całkowita nowość.
Nowy jest też fakt, że aby wyżywić tę bardzo zagęszczoną i dużą miejską populację, Majowie osuszali pod uprawy bagna. Kilka takich pól znaleźliśmy wcześniej gdzieś na obrzeżach ziem Majów, np. w Belize. Teraz wiemy, że także ten centralny obszar w pobliżu miast, takich jak Tikal czy Holmul, pełen był upraw, i to na skalę przemysłową.

Zawsze wydawało mi się, że cywilizacje w tropikach nie mogą się rozwijać. Jak dokonali tego Majowie w tak trudnym klimacie?
– Klimat jest trudny, ale dla nas. Majowie doskonale znali hydrologię gleby i znali sposoby zarządzania nią w zrównoważony sposób. I jest to zasługa tysiącletniego doświadczenia wynikającego z takiego życia tej cywilizacji.
Stosowali tarasy, kanały i duże zbiorniki do gromadzenia wody, aby przetrwać susze. Byli wielkimi inżynierami agronomii, a także świetnymi astronomami, wspaniałymi matematykami i artystami.
Wszystko, co dotąd wiedzieliśmy o Majach, staje się teraz bardziej złożone i interesujące.
Nie tylko wiemy, że było ich około 20 milionów, ale także, że ich systemy uprawy były jednymi z najbardziej zaawansowanych, jakie widziano w całym starożytnym świecie.
Wiedząc, jakie jest życie w tropikach, możemy bardziej docenić ich cywilizację, bo była o wiele bardziej rozwinięta, niż sądziliśmy. Jest to jedna z nielicznych cywilizacji na świecie, która stała się tak duża i odniosła taki sukces w klimacie tropikalnym. Innym przykładem jest znacznie późniejsza średniowieczna Kambodża.

Czego dowiedział się pan o swoim stanowisku – Holmul – ze zdjęć dostarczonych przez LiDAR?
– Widać na nich, że w epoce preklasycznej było połączone np. z Cival. Tak jak wszystkie inne miasta, duże i małe – łączyły je drogi na groblach [wyniesione ponad poziom ziemi], które przechodziły przez te podmokłe tereny, które zostały całkowicie zajęte pod uprawy. Było tam również mnóstwo domów – wszędzie, gdzie nie było za dużej wilgoci. Są to zupełnie nowe dane pokazujące, że było to miejsce o najwyższym zagęszczeniu na całym badanym obszarze. A strefą najbardziej zaludnioną było Holmul.
Niezwykłe wydaje mi się i to, że na wschód od Tikal jest o wiele więcej upraw niż na zachodzie. Czyli nie wszystkie ziemie były jednakowo intensywnie obrabiane. To jest bardzo interesujące. I znowu – jest to coś nowego.

W dokumencie National Geographic na nowo odkrytym stanowisku zagląda pan do tunelu wykopanego przez złodziei. Czy okradanie zabytków Majów jest nadal dużym problem w Gwatemali?
- Bardzo dużym. Jest tam wiele ukrytych ruin, których nie widział żaden archeolog. Ale wielu miejscowych je zna i chodzą tam pod osłoną dżungli. Nikt nie jest w stanie ich zauważyć.
Kradzieże na stanowiskach nie zostaną wykorzenione, dopóki ludzie nie przestaną kupować antyków. W tej chwili jako badacze zapewniamy ochronę stanowisk przez cały rok, zatrudniając ochronę. Ale istnieje wiele stanowisk, które są jej pozbawione, bo państwo nie ma pieniędzy, by chronić całe swoje ogromne dziedzictwo. Jednym z utrudnień jest też brak rejestru wszystkich stanowisk archeologicznych, ale dzięki LiDAR-owi możemy go stworzyć.

Czy teraz archeolodzy będą wiedzieć o nich tyle samo co złodzieje?
– Albo i więcej! Teraz możemy ustalić nie tylko, gdzie te stanowiska się znajdują, ale które z nich są najważniejsze. Łatwiej będzie ulokować tam projekt archeologiczny i kontrolować ten teren przy pomocy wojska lub policji.

Jak zamierzacie pracować z milionami danych, które dzięki LiDAR-owi otrzymaliście do tej pory?
– Zakończyliśmy już pierwszą fazę, która polega na identyfikacji i ilościowym określeniu zarysów zabytków. Potwierdziliśmy je również w terenie. Teraz możemy skupić się na wyławianiu najciekawszych elementów architektonicznych.
No i teraz, kiedy zobaczyliśmy, co znajduje się na zaledwie 2100 km kwadratowych, chcemy zobaczyć, co jest na pozostałych 20 000 km kwadratowych dżungli w Gwatemali.

Na ile LiDAR zmienił pracę archeologa?
– Dokonywanie wielkich odkryć, takich jak to nasze, będzie o wiele łatwiejsze. Będziemy też mieli znacznie więcej danych i bardziej kompletną wizję mało znanych cywilizacji. Ale LiDAR tylko pomaga dostrzec z daleka elementy architektoniczne ukryte w dżungli. Archeolodzy zawsze będą musieli tam jechać osobiście, aby je wykopać tradycyjnymi metodami.

Rozmawiała Joanna Grabowska

*Film dokumentalny „Majowie z powietrza” zostanie wyemitowany w Polsce na kanale National Geographic w niedzielę 25 lutego o godz. 21