ROLA NEOFITÓW W DZIEJACH POLSKI

Stanisław Dider




ROLA NEOFITÓW W DZIEJACH POLSKI


Warszawa 1934
Nakładem "Myśli Narodowej"


SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI        1
NEOFICI ŻYDOWSCY NA ZACHODZIE EUROPY        1
NEOFICI ŻYDOWSCY W DAWNEJ POLSCE        4
SABBATAJ ĆWI I JEGO ZWOLENNICY        5
DZIAŁALNOŚĆ JAKÓBA FRANKA        5
FRANKIŚCI        7
INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA        8
WOLNOMULARSTWO POLSKIE        10
POWSTANIE LISTOPADOWE        11
RZĄDY PASKIEWICZA W KRÓLESTWIE        12
EMIGRACJA POLSKA PO 1831 ROKU        14
PRZED POWSTANIEM STYCZNIOWEM        15
ROK 1863        18
EMIGRACJA POLSKA PO POWSTANIU STYCZNIOWEM        19
OKRES POZYTYWIZMU        20
ZAMKNIĘCIE        21






NEOFICI ŻYDOWSCY NA ZACHODZIE EUROPY




JUŻ za czasów Antjocha Epifanesa (175 — 168) Judejczycy, zamieszkując w rozproszeniu po miastach Fenicji i Syrji, w najbliższem sąsiedztwie z Grekami, czynili ofiary obcym bogom. Kryjąc się z pełnieniem ustaw swego Zakonu, stawali się oni pozornymi poganami. Powstało nawet z czasem w Palestynie potężne stronnictwo Saduceuszów ("Cadukim"), wywierające wraz z faryzejskiem przemożny wpływ na bieg wypadków krajowych, które dawało pierwszeństwo interesom społeczności judzkiej nad interesami Zakonu. Do Saduceuszów, w których skład wchodziła elita żydowska, należeli liczni grekofile, znani ze swego religijnego odszczepieństwa. Szeregi zaprzańców religijnych powiększyły się podczas rozruchów antyżydowskich w Aleksandrji, za czasów namiestnika Bassusa. Setki Judejczyków przyjęły pozornie religję pogańską, składając ofiary jej bóstwom. Wielu z nich dostąpiło później w państwie rzymskiem wysokich godności. Z biegiem czasu coraz więcej było kandydatów wśród żydów do pozornego zerwania z wiarą swych ojców. Niektórzy z nich, dla ukrycia swojej przynależności do narodu judzkiego, pozbywali się za pomocą operacji znaku przymierza Abrahama. Byli i tacy, którzy przystępowali do pierwszych gmin chrześcijańskich, a czynili to tem skwapliwiej, że nie wymagało to od nich ciężkiej ofiary.
Ci pozorni odszczepieńcy pokazali swoje prawdziwe oblicze podczas powstania "Bar-Kocheby". Połączeni ze swoimi współbraćmi, zwalczali oni z całą zaciętością armje rzymskie. Dla zewnętrznego upodobnienia się z masą żydowską ci pozorni doniedawna poganie (którzy zatarli niegdyś sztucznie znak pochodzenia) poddawali się powtórnej teraz operacji. "Albowiem naznaczonemu tem piętnem zaprzaństwa, jak pisze historyk żydowski H. Graetz ("Historja żydów", tom IV. str. 76), - "groziło wykluczenie z królestwa mesjańskiego".
Okrucieństwa, których dopuszczali się żydzi podczas powstania w stosunku do żołnierzy rzymskich, wywołały krwawe represje ze strony cesarza Hadrjana. Masy Judejczyków szukały ocalenia w pozornem przyjmowaniu pogaństwa. Uzyskało to aprobatę członków "Synhedrjonu". "Nauczyciele Zakonu", zgromadzeni w Liddzie, na wniosek r. Izmaela uchwalili, że dla ocalenia życia wolno naruszyć wszystkie ustawy religijne judaizmu, oczywiście zewnętrznie. Uważali oni, że w przeciwnym razie wygasłoby pokolenie Abrahama. Wielu żydów przyjęło też pozornie chrześcjaństwo, do którego Hadrjan odnosił się z pewną życzliwością.
Poleceniom "Synhedrjonu" poddawali się chętnie nawet przedstawiciele wyższego rabinatu. Nie uśmiechała się im palma męczeństwa. Tak r. Meir uczeń r. Akiby udał razu pewnego na widok nadchodzących Rzymian, że spożywa zakazane potrawy, ażeby nie podejrzewano w nim żyda. Gdy mu z tego robiono zarzuty, odpowiedział przez parabolę: "Znajduję granat soczysty, zjadam ośrodek i wyrzucam łupinę". Nawet członkowie "Synhedrjonu" nie byli wolni od pozornego przyjmowania obcego wyznania. Za panowania dynastji Sasanidów w Persji, rektor akademji pumbaditańskiej, Raba Bar-Józef z Machuzy uprzywilejowanie "nauczycieli Zakonu" posunął tak daleko, że pozwolił im udawać czcicieli ognia, aby się mogli pozbyć opłaty pogłównego (H. Graetz. "Historja żydów", t. IV. str. 161). Za przykładem swoich przewódców szli "pobożni żydzi", którym nie brakło zapewne sposobności zyskania sympatii magów perskich. Niedarmo H. Graetz zaznacza, że nie słychać w tej dobie o męczennikach żydowskich za wiarę. Od czasów cesarza Konstantego, który uczynił kościół chrześcijański dominującym, żydzi zaczynają porzucać pozornie wiarę swoich przodków, przeważnie na rzecz chrześcijaństwa. Kierownicy Kościoła szli początkowo na rękę usiłowaniom nowo chrześcijan. Nie taili oni wprawdzie przed sobą, że pozyskani neofici będą tylko pozornymi chrześcijanami, ale liczyli na ich potomstwo. Papież Grzegorz I zwykł był mawiać: "zjednamy sobie, jeżeli nie ich samych (neofitów), to z pewnością ich dzieci". Nadzieje wyższego duchowieństwa podzielali władcy świeccy. Król francuski Chilperyk, który osobiście trzymał do chrztu żydów, zadowalał się pozorami nawrócenia i nie miał nic przeciwko temu, że nowochrzczeńcy dalej święcili sobotę i przestrzegali praw judaizmu. Daleko gorzej układały się warunki dla neofitów żydowskich w Hiszpanji. Na rozkaz króla Sisebutas nakazujący wszystkim żydom przyjąć w oznaczonym terminie chrzest, lub opuścić granice ziem wizygockich, dziesiątki tysięcy Judejczyków dało się ochrzcić. Ów chrzest przymusowy nie podobał się bynajmniej klerowi. Konsyljum toledańskie orzekło, że nie należy żydów nawracać przemocą. Co się tyczy neofitów, duchowieństwo postanowiło, że powinni oni wytrwać w chrześcijaństwie. Nowi chrześcijanie hiszpańscy lgnęli jednak całem sercem do religji swych przodków. Z tęsknotą wyglądali oni lepszych czasów, aby mogli zdjąć maskę i przejść otwarcie na łono judaizmu. Napróżno następcy Sisebuta zmuszali nowochrzczeńców do ślubowania, że wytrwają w religji chrześcijańskiej, zerwą stosunki z żydami, nie będą nadal zawierać związków małżeńskich z żydówkami i zachowywać żydowskich świąt. Po dawnemu neofici wypełniali przepisane nakazy wiary ojców, przygotowując w porozumieniu z prącymi naprzód mahometanami upadek państwa Wizygotów. Neofici i żydzi połączyli się ze zdobywcą muzułmańskim, Tarikiem, który przywiódł z Afryki żądne boju zastępy. Po bitwie pod Xeres (lipiec 711) wtargnęli zwycięzcy Arabowie w głąb kraju, popierani wszędzie przez synów Jakóba. W zdobytych grodach pozostawiali dowódcy nieliczne tylko załogi, potrzebując wojsk do dalszych podbojów i poruczali obronę ich żydom. Gdy Tarik stsnął przed stolicą kraju, Toledo, nowochrzceńcy i żydzi, otworzywszy bramy arabskiemu zwycięzcy, witali go okrzykami radości, mordując starochrześcijan. Neofici hiszpańscy przeszli z powrotem na judaizm, upodobniając się zewnętrznie do Arabów.
Próby nawrócenia żydów na chrześcijaństwo czynione były też w tym samym czasie w państwie bizantyńskiem. Cesarz Bazyli Macedończyk rzucił się z wielkim zapałem do nawracania Judejczyków, urządzając dysputy religijne pomiędzy rabinami a duchowieństwem chrześcijańskiem. Jakoż wielu żydów bizantyńskich zmieniło wówczas wiarę. Uczynili to wszakże tylko dla oka. Zaledwie bowiem umarł Bazyli, neofici zrzucili maskę i powrócili do religji swych przodków. Podobna rzecz odbyła się nieco później w państwie niemieckiem, gdzie wielu żydów przyjęło z różnych względów chrześcijaństwo. Przy najbliższej sposobności powrócili oni do judaizmu, a wsławiony uczonością talmudyczną r. Gerszon zagroził klątwą każdemu, ktoby wymawiał im chwilowe odstępstwo. Najwięcej żydów jednak garnęło się w Niemczech do chrztu w okresie wypraw krzyżowych. W Spirze, Wormacji, Moguncji i wielu innych miastach nadreńskich tysiące Izraelitów szukało w pozornem przyjęciu chrześcijaństwa ocalenia przed wzburzonemi tłumami zrujnowanych lichwą tubylców. W ich ślady poszli żydzi czescy, trudniący się handlem młodzieżą słowiańską, którą wywozili do Hiszpanji. Duchowieństwo katolickie nie było zadowolone z masowego napływu, pozornych chrześcijan. Biskup pralski Kosmas kazał przeciwko temu. Książęta kościoła posuwali swoją dobrą wolę względem żydowskich neofitów do tego stopnia, że dopomagali im często do powrotu na judaizm. Słynny Bernard z Clairvaux zaprowadził setki pozornych chrześćjan z Nadrenji i Czech do Francji i innych krajów, gdzie zabawili oni tak długo, aż ich "krótka przynależność do Kościoła poszła w niepamięć, poczem wrócili do Ojczyzny i na łono swej wiary". (H. Graetz: "Historja żydów" t. V. str. 173—4).
Nowochrzceńcy w Niemczech nie zdążyli jeszcze ochłonąć z trwogi, gdy wśród żydów Afryki północnej rozpoczął się analogiczny ruch w kierunku przyjmowania pozornego mahometaństwa. Lubo wielu Izraelitów berberyjskich nawróciło się na wiarę muzułmańską, nader szczupła jeno garstka traktowana Islam poważnie. Większość wyznawała go tylko pozornie, nie żądano bowiem od niej niczego więcej, jak żeby uwierzyła w misję proroczą Mahometa i od czasu do czasu odwiedzała meczet. To też synowie Jakóba przestrzegali skrycie jak najskrupulatniej przepisów Judaizmu, zwłaszcza że kapłanie mahometańscy nie śledzili życia renegatów. Nawet bogobojni rabini decydowali się na ten krok niemiły, uśmierzając wyrzuty sumienia tem, że przecież nie kazano im bić czołem bałwanom, lub wyprzeć się wiary żydowskiej, lecz tylko wymówić formułę, że Mahomet jest prorokiem. Jako pozorni muzułmanie oddawali się uczeni żydowscy w Afryce gorliwie studjom talmudu i zbierali w uczelniach żądną wiedzy młodzież, która musiała też uczęszczać na wykłady Koranu. Za przykładem żydów afrykańskich poszli ich rodacy hiszpańscy. W Kordobie, Toledo i Lucenie większa część Judejczyków przyjęła pozornie Islam, zachowując potajemnie ustawy religji żydowskiej. Doszło do tego, że Andaluzja mahometańska nie miała w swych granicach żydów, wyznających jawnie swą wiarę. Jeżeli pokazał się tam izraelita, to chyba pod maską wyznawcy Islamu. Z Hiszpanji hasło pozornego zrywania z wiarą swych ojców poszło dalej na północ. Dla dóbr doczesnych żydzi w Paryżu i jego okolicach przyjmowali setkami chrzest.
Znalazł się jednak w tym czasie pewien pobożny pisarz żydowski, który posunął się do twierdzenia, że żydzi, którzy pozornie nawrócili się na Islam i chrześcijaństwo, powinni być traktowani jako odszczepieńcy i bałwochwalcy. To pismo żarliwca wywołało wśród potajemnych żydów w Afryce i Europie wielkie wzburzenie. Przywódcy Izraela, uczuwszy całą wagę oskarżeń, wytoczonych przeciwko pozornemu odszczepieństwu i zaniepokojeni ich szkodliwemi skutkami dla przyszłości wybranego narodu, postanowili usprawiedliwić postępowanie rzekomych chrześcijan i muzułmanów. Z upoważnienia Synhedrjonu zabrał głos, cieszący się wielką popularnością wśród mas żydowskich, Mojżesz Majmuni, wyznający pozornie Islam. W swem dziele, ogłoszonem około r. 1160—1164, wykazał on przede wszystkiem, że częściowe wykroczenie przeciw ustawom judaizmu nie stanowi jeszcze bynajmniej odszczepieństwa. Bałwochwalczy Izraelici za czasów rzymskich uważani byli zawsze za członków ludo bożego. My zaś, ciągnie dalej Majmuni, nie hołdujemy zgoła bałwochwalstwu. Niewątpliwie talmud nakazuje każdemu żydowi ponieść śmierć męczeńską, gdyby był naglony do trzech grzechów głównych, zwłaszcza do bałwochwalstwa. Wszelako kogo nie stać na męstwo męczennika, ten za swoje uchybienie nie podlega żadnej karze ze strony zakonu, nie może też bynajmniej, z punktu widzenia talmudycznego, być uważany za odstępcę i człowieka nie zasługującego na wiarę. Tak sformułowaną odpowiedzią starał się Majmuni o utrzymanie w judaizmie pozornych mahometan i chrześćjan.
Takie postawienie sprawy zjednało mu powszechne uznanie. Zaczęto zwracać się doń z kwestjami religijno – prawnemi.
Majmuni uchodzi za miarodajny autorytet rabiniczny. Obsypywano go najszumniejszemi pochwałami. „Jedyny za naszych czasów”, „sztandar rabinów”, „oświeciciel oczu Izraela”, były ogólnie używanemi tytułami. Imię Majmuniego rozbrzmiewało od Hiszpanji do Indji, od Eufratu i Tygrysu do Arabji południowej i zaćmiło wszystkie wielkie współczesne sławy żydowskie. Najuczeńsi mężowie przyjmowali bez zastrzeżeń jego zdanie i prosili go w pokornych wyrazach o pouczenie. Uznano go za najwyższy autorytet powszechności żydowskiej, która w nim czciła swego najgodniejszego przedstawiciela. Na próżno wpływowy żyd Abul Arab Ibn Moisza, który ocalił niegdyś Majmuniego w Fezie, wystąpił przeciw niemu ze skargą, że był dawniej wyznawcą Islamu, a tem samem podlega karze jako odstępca. Najwyższy trybunał żydowski osądził, że pozorna zmiana wiary nie ma żadnego znaczenia i żadnych skutków pociągnąć za sobą nie może. Mało tego, egzylarcha z Mossulu, Dawid Ben-Daniel, który ród swój wywodził od króla Dawida, z dwunastoma członkami swego kolegjum obłożył klątwą tych wszystkich, co się źle wyrażali o Majmunim i jego pismach. Podporządkowały się mu dobrowolnie gminy na Wschodzie i Zachodzie.
Nigdzie idee Majmuniego nie znalazły jednak żyźniejszego gruntu, nigdzie nie doznały gorętszego przyjęcia, jak w gminach żydowskich Francji południowej. Rabini tamtejsi żywili niezmierną cześć dla „szczerze religijnego filozofa i najbogatszego w myśli rabina” (tak nazywa Graetz Majmuniego) i z większą lub mniejszą zręcznością korzystali z jego idej, jako niewątpliwie przydatnych do wzmocnienia religji. Nawet skrajnie ortodoksyjni talmudyści w Prowancji zawsze przemawiali językiem Majmuniego, ilekroć wyłuszczali swe poglądy na wiarę. Rezultatem tego było masowe przyjmowanie pozornego chrześcijaństwa dla określonego z góry celu.
Tak ścisłe zastosowanie się do poleceń „drugiego Mojżesza” (Majmuniego) nasuwa przypuszczenie, że już w owym okresie kierownicze sfery żydowskie zamierzały rozpocząć szerszą akcję polityczną, dla której przeprowadzenia potrzebna była większa ilość żydów, upodobnionych zewnętrznie do autochtonów. Rozpoczęto mianowicie akcję szerzenia niedowiarstwa wśród starochrześcian, przygotowując tym sposobem podłoże dla bujnego rozrostu sekty Albigensów, która wypowiedziała posłuszeństwo Kościołowi katolickiemu. „Żydzi (czytaj — pozorni odszczepieńcy) i chrześcijanie tamtejsi”, — zaznacza Graetz w swojej „Historji żydów” t V. str. 195, — „hołdowali poglądom wolnomyślnym. Wielu z nich należało do sekty Albigensów”.
Inteligencja żydowska Francji północnej i Anglii, zagłębiona w pisma Majmaniego (który, jej zdaniem, umiał pojednać ścisłą religijność z wolnem badaniem) nawet po pozornem porzuceniu wiary swych ojców nie straciła kontaktu z wierzącymi współbraćmi.
Opinja publiczna zarzucała żydom, że utrzymują z nowymi chrześcijanami przyjacielskie stosunki, zapraszają ich w soboty i święta do synagogi, każą im klękać przed torą itp. Zainteresował się tem papież Honorjusz IV i duchowieństwo krajowe. Doszło do krwawych rozruchów i ogłoszenia banicji wszystkich niechrzczonych żydów z Francji i Anglji.
Najpoważniejszym terenem zastosowania idej Mojżesza Majmuniego stał się jednak przy końcu średniowiecza półwysep Iberyjski. Od roku 1391 kościoły katolickie napełniały się co pewien czas tysiącami Izraelitów wszelkiej płci i stanu, żądającymi chrztu. Wśród nowochrzczeńców przeważali ludzie zamożni, właściciele rozległych włości, dzierżawcy królewszczyzn, lichwiarze i handlarze niewolnikami. Stosując się do nakazu drugiego Mojżesza, zrywali oni pozornie z judaizmem. Królowie Kastylji i Aragonji patrzyli na to początkowo przez szpary. Władze nie domyślały się niczego, lub też udawały, że nie widzą obserwowania przez neofitów nadal obrządków żydowskich. Inkwizycja nie miała jeszcze podówczas nad nimi żadnej mocy, nie istniała bowiem w Hiszpanji. Z tych to krypto-żydów utworzyła się liczna i wpływowa klasa, którą możnaby nazwać judeo-chrześcijańską. „Byli to światowcy, którzy nad wszelką religję przekładali rozkosze życia, bogactwa i zaszczyty, sceptycy, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską... bo otwierała przed nimi świat szeroki... Klasa ta podszyła się pod płaszczyk chrześcijaństwa, a nawet udawała żarliwą pobożność...” pisze Graetz (Historja Żydów tom VI, str. 4) o nowochrzczeńcach hiszpańskich. Ludność starochrześcijańska spoglądała okiem uieufnem na tych swoich nowych współwyznawców i nadała im przezwisko „marani” (marranos).
Wykształceni neofici, wśród których było wielu uczonych, lekarzy, pisarzy i poetów, dobiwszy się po pozornem przyjęciu katolicyzmu wysokich urzędów i zaszczytów, wiedli rej na zgromadzeniach kortezów, kierowali polityką w rządzie państwa i sprawowali władzę na stolicach biskupich. Traktując tubylców butnie i wyniośle, wzbudzili w nich marani niechęć i rozgoryczenie. Toledańczycy dali pierwsi upust swej nienawiści do wychrztów, uchwalając statut, w myśl którego kryptożydzi odsunięci być mieli od sprawowania wszelkich urzędów. Rozległy się ogólne skargi, że liczni marani, tak duchowni jak i świeccy, zakonnicy i zakonnice, przestrzegają potajemnie obyczajów żydowskich, odsuwając się od wiary chrześcijańskiej ku niemałej szkodzie i hańbie kościoła. Zwrócono uwagę na ożywioną działalność literacką licznych nowochrzczonych pisarzy i poetów, którym nieobcą była myśl podtrzymywania swojemi utworami niezadowolenia z chrześcijaństwa u neofitów. Wielu z wychrztów korzystało z każdej okazji, aby się wynieść z kraju cichaczem. Udawali się oni w tym czasie przeważnie do Czech, gdzie rozpoczynał swoją działalność Huss. Tam mogli ci pozorni chrześcijanie rozwinąć swoją działalność, szerząc w myśl idej Majmuniego poglądy wolnomyślne wśród słowian. Charakterystycznym jest ustęp z dzieła pisarza żydowskiego Geigera p.t. „Proben judischer Vertheidigung”, w którym autor, opisując wystąpienie Hussa na widownię reformatorskiej działalności, przypisuje nagły wzrost nauki, przeciwnej dogmatom Katolickim, wpływowi nawróconych pozornie na wiarę chrześcijańską żydów.
Dwór królewski, przepełniony dygnitarzami pochodzenia żydowskiego, starał się początkowo utwierdzić maran drogą łagodności w dogmatach chrześcijańskich. Gdy jednak pewien neofita obraził parę królewską przez ogłoszenie pisemka, w którem napadł na katolicyzm i ustrój państwa, usposobienie dworu zmieniło się zasadniczo. Ferdynand aragoński, ażeby poskromić zuchwałość nowych chrześcijan, którym zaczęto też zarzucać, że wspierają zamachy rewolucyjne podbitych maurów (Glatman, Szkice historyczne str. 103), postarał się w r. 1478 o breve Sykstusa IV, upoważniające go do utworzenia inkwizycji. Pod Jurysdykcją tego pierwszego trybunału znalazła się przede wszystkiem Sewilla wraz z okolicą, gdyż okręg ten pozostawał pod bezpośrednią władzą królewską i nie posiadał kortezów, liczących wśród członków swoich nader wielu maranów. Powoli działalność inkwizycji, nie bacząc, na stanowczy sprzeciw kortezów, rozszerzyła się w całem państwie. Nowi chrześcijanie postanowili nie poddawać się. Zajmując w kraju wysokie urzędy i wpływowe stanowiska, spokrewnieni z najznakomilszemi rodzinami zakrzątnęli się oni gorliwie koło podsycania antypatji dla nowej instytucji. W Ternelu, Walencji, Leridzie i Barcelonie wybuchły przy wprowadzenia trybunału gwałtowne rozruchy, zaledwie przelewem krwi uśmierzone. Dokonano zamachu na życie naczelnego inkwizytora Aragonji - Arbuesa, aby terrorem sparaliżować działalność znienawidzonej instytucji.
Inkwizytorowie rozpoczęli energiczną walkę o położenie kresu zbyt ścisłej zażyłości między maranami i ich prawowiernymi współbraćmi. W myśl nakazu drugiego Mojżesza żydzi utrzymywali z pozornymi chrześcijanami najściślejsze stosunki. „Dla swych nieszczęśliwych braci, którzy ze wstrętem musieli znosić maskę katolicyzmu, pisze Graetz (Historja żydów. t. VII. str. 98), mieli synowie Jakóba serdeczne współczucie i starali się utrzymać ich w kontakcie ze społeczeństwem żydowskiem”. Zrodzonych w chrześcijaństwie maranów nauczali obrzędów judaizmu, zbierali się  z niemi potajemnie na nabożeństwa, dostarczali im ksiąg religijnych, komunikowali im daty postów i świąt uroczystych, zaopatrywali ich na Paschę w przaśniki, a przez cały rok w mięso, przyrządzone według przepisów religji żydowskiej i obrzezywali ich nowonarodzone dzieci płci męskiej. Członkowie trybunału zażądali od rabinów, ażeby przyczynili się do zerwania kontaktu mas żydowskich z neofitami. Przywódcy Izraela nie dali się do tego nakłonić. Upatrywali oni bowiem w przyjęciu pozornego chrześcijaństwa przez tylu poważnych żydów „zwiastowanie doby mesjańskiej... i blizkość zbawienia” (Graetz. Historja żydów. t. VI. Str. 15). Z pomocą inkwizycji przyszedł edykt królewski (31 marca 1492 r.), nakazujący wszystkim żydom hiszpańskim opuszczenie kraju. Głosił on, że Judejczycy zostali wypędzeni z kraju głównie za złośliwe odstręczanie nowochrześcijan od wiary katolickiej. Wielce pomocnymi dla wyznawców talmudu w tak krytycznych dla nich chwilach byli marani, których liczba niepomiernie wzrosła po Ogłoszeniu edyktu. Wyruszającym w świat braciom okazali oni gorliwą pomoc. Wielu z nich przyjęło od wychodźców złoto i srebro bądź to w depozyt, bądź też dla odesłania im go przy okazji przez zaufanie osoby, lub wystawili wzamian weksle na miasta zagraniczne. Nowi chrześcijanie nie ustawali w gorliwych zabiegach o dobro swych wypędzonych współbraci. Sprawców przymusowej emigracji synów Jakóba prześladowali z nieubłaganą srogością. Mając się bardziej, niż kiedykolwiek na baczności i zyskując sobie niezmierną gorliwością duchowieństwo, oddawali nieprzyjaciół swoich w ręce inkwizycji.
Oprócz działalności inkwizycji zatruwała życie maranom nienawiść ludu. Handel na wielką skalę, lichwiarstwo, dzierżawienie dziesięcin kościelnych, podnoszenie cen na artykuły żywnościowe i wywóz ziarna zagranicę podczas nieurodzajów wzmagały ku nim antypatję starych chrześcijan. Doprowadziło to do stałej, potajemnej emigracji zamożniejszych wychrztów z półwyspu Iberyjskiego. Widzimy ich w Niemczech, Holandji, Francji, Anglji, Włoszech, Polsce i Turcji, prowadzących tam systematyczną robotę nad podważeniem kościoła. W Niemczech wybuchła w tej porze burza, która miała swe ognisko w ograniczonem kole żydowskiem. Niedarmo zaznacza Graetz (Historja żydów t. VII. str. 157), że „epokowy, ogólnodziejowego znaczenia noworodek (reformacja), który miał przeobrazić Europę, ujrzał światło dzienne w żłobie żydowskim”. Te ścisłą łączność synów Izraela z reformacją uwydatnia też Geiger (Proben judischer Vertheidigung), podkreślając, że „żydzi, obserwując szerzenie się, sekt religijnych w Europie, widzieli bezpośrednie uczestnictwo w nich pozornych chrześcijan”.
Przy rozszerzaniu się zamieszek religijnych we Francji, Holandji i Anglji wielce pomocnymi byli maranie. Dzięki wykształceniu, otrzymanemu w wyższych szkołach Hiszpanji i Poriugalji, zamożności, oraz pompatycznym nazwiskom szlacheckim, które przejmowali ich przodkowie od chrzestnych rodziców, mieli ci pozorni chrześcijanie wstęp swobodny do najwyższych sfer wyżej wspomnianych krajów. Pod maską znakomitych cudzoziemców portugalskich i hiszpańskich szerzyli oni wolnomyślne poglądy wśród tamtejszych mieszkańców. Jako uczeni, lekarze i prawnicy, przestający na równej stopie z najwybitniejszemi znakomitościami naukowemi i politycznemi aryjskich społeczeństw, wywierali marani potężny wpływ na opinję publiczną. To też sekty religijne, wspomagane przez tak możnych sprzymierzeńców, szybko się rozszerzały. Czasami jednak wschodni temperament zbyt ponosił nieprzejednanych wrogów kościoła. Wtedy groźba zagłady wisiała nad pozornymi chrześcijanami, którym, jak pisze Graetz (Historia żydów. t. VII. str. 75), „niebardzo zależało na jawnem wyznawaniu wiary żydowskiej i czujących się dobrze w swem dwuznacznem położeniu. Publicznie oskarżani przez starochrześcijan francuskich o apostazję „cudem uniknęli rzezi nocy św. Bartłomieja” (Graetz. Historja. t. VII. str. 47). Tylko ofiarowaniem wielkich skarbów (złoto, nagromadzone w Europie od czasu odkrycia Ameryki, zdaniem historyków żydowskich znajdowało się w większości w rękach maranów) wpływowym osobistościom Francji uniknęli maranie losu hugenotów.
W daleko trudniejszych warunkach przychodziło pracować kryptożydom hiszpańskim nad podważeniem Kościoła na półwyspie Apenińskim. Wpływ lekarzy żydowskich udostępnił wprawdzie pozornym chrześcijanom przenikanie do północnych Włoch i swobodne obracanie się po kraju. Niemniej jednak inkwizycja rzymska zmuszała ich do ostrożności. Nie mogąc otwarcie szerzyć niedowiarstwa wśród starochrześcijan przystąpili maranie do tworzenia licznych, tajemnych organizacyj, kierowanych zazwyczaj przez nich, a mających na celu nieubłaganą walkę z papiestwem. Były to, tzw. „Akademje Nauk Tajemnych”. Napróżno Rzym, niezadowolony z masowego napływu do Włoch pozornych chrześcijan, drogą amnestji pozwalał im na wykonywania praktyk żydowskich (dekret papieski z dnia 30 maja 1497 r.). Tysiące maranów wolało zachowywać pozory prawdziwych katolików, chrzcić w kościele swe dzieci, brać śluby z rąk księży katolickich i ukradkiem tylko wykonywać przez szereg pokoleń przepisy religji żydowskiej. Umożliwiało to bowiem pozornym chrześcijanom spełnianie nakazów drugiego Mojżesza.
Rozpoczęli też ci przymusowi wychodźcy zaciętą walkę ze znienawidzoną przez nich Hiszpanją. Wyróżnił się na tem polu Józef Mendes-Nassi, agent sułtana Sulejmana, wspomagany przez rzesze marańskie. Ukrywając starannie przynależność plemienną (występował w Carogradzie jako „bej frankijski”) starał się Nassi szkodzić wszelkiemi sposobami władcom hiszpańskim. Będąc w ścisłych stosunkach z guezami niderlandzkimi, zachęcał ich Józef Nassi do wytrwania w walce z Filipem II. Przyrzekał on im, że wpłynie na sułtana, aby tenże, ujmując się za maurami, rozstrzelił uwagę Hiszpanów. W oczach maranów, zwalczających z wielką energją swoją dawną ojczyznę, nieudana wyprawa niezwyciężonej Armady Filipa II zaczęła potęgować nadzieję, że z pomocą reformacji uda się wypełnić nakaz drugiego Mojżesza, nawet w najbardziej oddanej Rzymowi Hiszpanii.
Co się tyczy maranów, przebywających na półwyspie Iberyjskim, pozostali oni pozornie chrześcijanami w ciągu całych stuleci. Zapanowała u nich tradycja, że przynajmniej jeden, syn z każdej rodziny winien stać się księdzem. A ponieważ nie brakowało im zdolności i sprytu, dochodzili przeto do najwyższych stanowisk duchownych. Wielu kanoników, sędziów inkwizycji, nawet spowiedników książąt krwi, pochodziło z żydów. Klasztory męskie i żeńskie były pełne wychrztów. Niejeden był z przekonań żydem, lecz dla celów doczesnych udawał chrześcijanina. Byli w Hiszpanji biskupi i pobożni zakonnicy, których najbliżsi przebywali zagranicą i wyznawali judaizm. Będąc w ścisłym związku ze swymi krewnymi z Holandji, Francji i Anglji pracowali oni stałe nad osłabieniem monarchji hiszpańskiej. Pobożni i cisi prałaci i zakonnicy „żywili płomień swego przekonania i podkopywali potężne państwo następców Filipa II” (Graetz. Historja tydów, t. VIII, str. 151). W ugrupowaniach monarchistycznych i kościelnych reprezentowany był zawsze żywioł marański w poważnej ilości. Niedawno korespondent dzienników syjonistycznych Eazrjel Karlebach pisał w maju 1931 r., że „wśród przewódców księży jest więcej maranów, niż wśród bohaterów rewolucji”.






NEOFICI ŻYDOWSCY W DAWNEJ POLSCE




Od najdawniejszych czasów Polska była wdzięcznym terenem pozornego zrywania z wiarą swych ojców przez synów Izraela. Posłuszni nakazom drugiego Mojżesza żydzi krakowscy przechodzili w dość pokaźnej liczbie na katolicyzm już w drugiej połowie XIV wieku. Cieszyli się oni specjalnemi względami rady miejskiej, która otaczała neofitów gorliwą opieką. Jak wskazują „Rachunki miasta Krakowa” (r. 1395, 1398, 1400) rada wyznaczała im pod pozorem wydatków na obrzęd chrztu znaczne nagrody. Liczba pozornych chrześcijan stale wzrastała w starej stolicy Polski w ciągu piętnastego stulecia. Jak pisze Długosz wielu żydów przyjmuje chrzest w 1407 r. Powtarza się ta sama historja w 1455 r. W osiem lat później mamy znowu nowe rodziny neofickie w Krakowie. W ślady współbraci ze stolicy wstępują żydzi z Poznania i wielu innych miast Polski zrywając pozornie z judaizmem. Nie posiadamy ani jednej monografji o Żydach z różnych miejscowości, w którejby nie było wzmianki o jakiejś rodzinie neofitów. Mieli też nowochrzezeńcy ułatwioną możność przeniknięcia do społeczeństwa polskiego. Uchodząc za zwinnych, przebiegłych cudzoziemców nie różnili się oni od autochtonów ani strojem, ani stopniem wykształcenia i utrzymywali z nimi dobre stosunki towarzyskie, ucztując przy jednym stole.
Wśród neofitów w państwie Jagiellonów wysunęli się na czoło pod względem wpływów i bogactw przedewszystkiem nowochrześcijanie litewscy. Już za w. ks. Witolda dochodzili Żydzi na Litwie do dużych fortun. Komory celne, podatki od wódek, sól, wosk, przewozy, mostowe znajdowały się w ich rękach. Żydzi - arendarze gromadzili powoli w swoich rękach wielkie bogactwa i nabywali posiadłości ziemskie. Wchodząc w skład warstwy ziemiańskiej, oni sami, względnie ich dzieci, przyjmowali wiarę chrześcijańską. Ponieważ szlachta litewska wówczas nie była jeszcze tak wyrobionym stanem jak w Koronie, mieli więc pozorni katolicy ułatwioną możność spełnienia woli Majmonidesa t.j. wejścia w skład przodującej warstwy narodu.
Ilość nowochrześcijan niepomiernie wzrosła na Litwie po ogłoszeniu w czerwcu 1495 r. dekretu, w którym w. ks. Aleksander polecił Żydom opuścić kraj. Nie chcąc oddalać się od swoich majątków, setki celników i poborców żydowskich wyrzekło się pozornie wiary ojców i przyjęło chrzest. Wiele nazwisk wybitniejszych tych neofitów utrwaliło się w dokumentach. Mniejsi, nie zajmujący poważniejszych stanowisk, weszli niepostrzeżenie do społeczeństwa polskiego.
W myśl idei drugiego Mojżesza pozorni chrześcijanie nie zrywali ze swymi współbraćmi, będącymi wyznawcami talmudu. Utrzymywali oni także ścisły kontakt ze swymi najbliższymi. Tak np. Abraham Józefowicz nie zrywa bynajmniej ze swymi braćmi Żydami, lecz handluje razem z nimi. Mało tego — proszą oni nawet Abrahama o przeprowadzenie podziału majątku odziedziczonego po rodzicach. Są oni także obecni przy zgonie swego brata, pozornego chrześcijanina. Na Abrahamie Józefowiczu wzoruje się rabin łucki Mosanowicz. Po przyjęciu chrztu miłuje on najwięcej swego pierworodnego syna Mojżesza, wyznającego judaizm. Nie zapomnieli też wpływowi kryptożydzi o wygnanych z kraju współbraciach. „Zawdzięczając ich zabiegom dozwolono w 1503 r. wrócić Żydom na Litwę” (Nussbaum. Historja Żydów, t. V, str. 101).
Już w wieku XVI pozorni chrześcijanie, obdarzani masowo przez władców polskich klejnotem szlacheckim, dochodzili do wysokich stanowisk. W 1510 r. obok Radziwiłłów, Ostrogskich, Ostyków, Kieżgajłów, Hlebowiczów i Sapiehów zasiadł w radzie wielkoksiążęcej neofita Abraham Józefowicz, jako podskarbi ziemski (wielki) W. Księstwa Litewskiego. Wśród jego potomków (Abrahamowiczów), spokrewnionych z najpierwszemi rodzinami polskiemi (Zborowskimi) widzimy wojewodów, kasztelanów i generała artylerji litewskiej. Stanowiska starostów, stolników i krajczych były też zajmowane często przez nowochrześcijańskie rody, koligacące się drogą małżeństw ze staremi rodzinami szlacheckiemi. Tak w Wielkopolsce wpływowe stanowisko zajęła wśród szlachty tamtejszej rodzina Powidzkich, wywodząca się od neofity Stefana Fiszta starosty powidzkiego i Wojskiego kruszwickiego, spokrewnionego ze słynnym w dziejach rozwoju żydowskiej teologji politycznej gaonem Jakóbem Polakiem, zwanym „Ojcem talmudu”.
Pod opieką tak wpływowych pozornych chrześcijan działo się dobrze wyznawcom talmudu w państwie Zygmuntów. Liczba ich szybko wzrastała. Za przedostatniego Jagiellona przybyło do Polski masę Żydów z Zachodu, szczególnie z Czech. „W ciągu następnych 50 lat liczba czeskich Żydów tak wzrosła w Krakowie, pisze Berszadski (Litewscy Żydzi. str. 263), że usiłowali oni owładnąć kahałem tamtejszym”. Razem z wyznawcami judaizmu ciągnęli do Polski ich współbracia katoliccy. Niedarmo zaznacza H. Graetz (Historja Żydów. t. VI. str. 156), że „jeśli Żyd nawrócony na wiarę chrześcijańską... chciał otwarcie wyznawać judaizm, mógł to uczynić w Polsce”. W XVI w. w Polsce nie było wogóle — przykładów gwałtownego nawracania Żydów. Świadczy o tem „Historja Żydów w Polsce” t. II. str. 278 A. Kraushara). Przychylny stosunek ówczesnych władców polskich do synów Izraela uwydatniony został w statucie, nadanym Żydom przez Stefana Batorego. W paragrafie 5 czytamy, ze „gdyby Żyd na wiarę katolicką przeszedł i żonę wiary katolickiej pojął i z nią potomstwo miał, inne zaś potomstwo z żoną żydówką spłodzone, we wierze żydowskiej zostawił: zastrzega się, aby dzieci z żoną katoliczką spłodzone, żydom pod względem spadku uszczerbku nie czynili”.
Wielką ruchliwość wykazywali pozorni chrześcijanie w Polsce w okresie szerzenia się reformacji. Zgodnie ze wskazaniami najwybitniejszych pisarzy żydowskich, walczących w myśl idei drugiego Mojżesza o „swobodę przekonań religijnych” (między którymi pierwsze miejsce zajął Izaak ben Abraham z Trok, związany ściśle z ebionitami, servetianami i arjanami) starali się kryptożydzi „zniweczyć wszelkie przesądy wiekowe, jakie podówczas istniały w państwie Jagiellonów”. Nawiązali oni ścisły kontakt z dworem Bony, w działalności którego należy szukać genezy ruchów antykatolickich.
Walerjan Krasiński w dziele p. t. „Historja reformacji w Polsce” t. I str. 90 pisze: „w Krakowie powstaje tajne stowarzyszenie celem rozpraw religijnych. Był to związek pozornie ściśle katolicki, na czele którego stał Włoch, Franciszek Lizmanini; (przypisek — ówczesne Włochy były siedzibą t. zw. „Akademji Nauk Tajemnych” kierowanych przez maran) — kapelan i spowiednik Bony”. Powyższe stowarzyszenie pod wpływem „Braci Italjańskich” jak Jerzego Blandraty, Franciszka Stankara marana, powołanego do Krakowa na katedrę języka hebrajskiego i obu Socinów (Fausta i Lelja) wyłoniło fajną organizację „Braci Polskich” „liczącą w szeregach swoich wielu kryptożydów a występującą na zewnątrz jako sekta arjan polskich. Została ona w r. 1660 wygnana z Polski, bowiem była jedną z głównych sprawczyń szwedzkiego najazdu” za Jana Kazimierza. Z powyższemi informacjami łączy się ściśle wiadomość, podana przez żydowskiego historyka Goldbauma w jego „Zarysie historji wolnomularstwa w Polsce”, drukowanej u brata masona Samuela Markusa w Budapeszcie w r. 1908. W tej żydowskiej broszurze czytamy na str. 4: „Już za czasów, Zygmunta Starego miał Brancacio, dworzanin Bony, wprowadzić wolnomularstwo na dwór królewski, oraz miał syn jego (Zygmunta I) Zygmunt August... który wydał w r. 1562 edykt tolerancyjny, proklamujący wolność wyznania i uchylający egzekutywę wyroków sądów kościelnych... miał należeć do związku wolnomularzy”.
O intensywności agitacji antykatolickiej, prowadzonej w owym czasie, świadczą najlepiej w tej mierze współczesne akta. W kronice Gwagnina czytamy, że „Roku 1540, ludzie chrześcijańscy nowemi sektami jęli się byli bardzo o wiarę chrześcijańską swarzyć, zaczym Żydowie nie mało chrześcijan u nas na żydowską wiarę zwiedli, y onych poobrzezali, a żeby się tego nie kajali, z Korony je do Węgier, a potym do Turek wysyłali. Względem czego król Zygmunt kazał inkwizycję wojewodzie i staroście krakowskiemu między Żydy czynić. Żydowie się przez sprawcę do cesarza tureckiego uciekli”.
Wielce pomocnymi pozornym chrześcijanom polskim w rozbijaniu jedności kościoła katolickiego byli maranie, przybyli z Włoch za ostatnich Jagiellonów. Przedewszystkiem Franciszek Stankar, za którego namową „Mikołaj Oleśnicki, pan na Pińczowie wypędził zakonników ze swego miasta i zaprowadził publiczne nabożeństwo ewangielickie według zasad i obrządku kościoła helweckiego”. (W. Krasiński. Dzieje reformacji, t. I. str. 134). Później za przewodem Stankara wyłoniła się w Polsce z kalwinizmu sekta antytrynitarzy, wyraźnie judaizująca, wobec czego kalwini zaczęli go napastować, zowiąc „potworem, zbrodniarzem, wściekłym psem, Żydem obrzezanym”.
Po burzliwym okresie reformacji w Polsce liczba pozornych chrześcijan w kraju stale wzrastała. Przy końcu szesnastego i połowie siedemnastego stulecia wielu bogatych Żydów zmieniło wiarę. W Herbarzach szlachty polskiej znajdujemy setki uszlachconych rodzin neofickich. Niedarmo w Statucie litewskim (art. 8) czytamy: „Jeżeliby który Żyd, lub Żydówka do wiary chrześcijańskiej przystąpili, tedy każda taka osoba i potomstwo ich, za szlachcica poczytani być mają”. Z tak łatwego wejścia do kierowniczej warstwy narodu korzystali skwapliwie liczni zamożni Żydzi na Litwie. Za ich przykładem szli talmudziści z Mazowsza, gdzie zdarzały się liczne przykłady uszlachcenia nowych chrześcijan. Trudno dokładnie wymienić wszystkich neofitów tego okresu, gdyż nobilitacja odbywała się częstokroć w ten sposób, że takiego mechesa przyjmowano do rodziny szlacheckiej. Jedno tylko da się stwierdzić, że byli to ludzie zamożni, że stali w ciągłym kontakcie z magnaterją polską i posiadali dobra ziemskie. Możnowładcy i duchowieństwo pomagali Żydom w dążeniu do chrztu. Biskup Kobielski z Łucka zapraszał synów Izraela do siebie i prowadził z nimi dysputy. Wojewoda Załuski stworzył wielki fundusz na założenie specjalnej szkoły misjonarskiej we Lwowie. Życzliwie ustosunkował się do neofitów nawet najpłodniejszy pisarz antysemicki XVII w. Sebastjan Sleszkowski, lekarz i sekretarz Zygmunta III, który pisał o Żydach, dobrowolnie chrzczących się: „A gdy już Żydzi wiarę chrześcijańską przyjmą, możnaby niektórych, niesposobnych do roli, zostawić w miastach... Wszelako za nic w świecie nie należy ich pozostawiać na „starem miejscu”, a to dlatego, żeby się odmiana stała tak w mieszkaniu jak i w wierze. Ceł, myt, karczem i t. d. nie należy Żydom wydzierżawiać, póki wiary św. nie przyjmą...” (K. Bartoszewicz. Antysemityzm w literaturze polskiej XV—XVII w. str. 118).
Do neofitów, którzy chcieli powrócić na judaizm, królowie polscy nie odnosili się wrogo. Tak „Jan Kazimierz pozwolił licznym Żydom ukraińskim, którzy, jak pisze Graetz (Historja Żydów. t. VIII. str. 59), przyjęli chrześcijaństwo ze strachu przed kozakami, wyznawać jawnie wiarę swych ojców”. Mało tego, pozwolono synom Izraela przygarnąć do siebie i wychować w wierze żydowskiej setki dzieci, które straciły swych rodziców i krewnych i chowały się w eeligji chrześcijańskiej. Tolerowano w Warszawie rodzinę Krystyna Horowicza, gdzie ojciec i córka przyjęli chrześcijaństwo, a matka wyznawała nadal judaizm. Nic więc dziwnego, że wielu nowych chrześcijan piastowało poważne godności cywilne i wojskowe, jak np. rodzina Zawojskich. Zawojscy zajmowali wyższe stanowiska w wojsku polskiem. Byli nadporucznikami i pułkownikami w kawalerji.
Tak tolerancyjne ustosunkowanie się Polaków do neofitów wydało straszliwy plon podczas najazdu szwedzkiego i wojen polsko-kozackich. Ci pozorni chrześcijanie w myśl idej drugiego Mojżesza przystąpili do stanowczej walki z katolicyzmem. Gdy naród polski znalazł się na brzegu przepaści, liczni arjanie polscy kierowani przez kryptożydów stanęli po stronie najeźdcy. Szwedzi korzystali chętnie z usług żydowskich inowierców, wspomaganych przez współrodaków-talmudystów. Niedarmo pisze Bałaban (Hist. i lit. Żydowska, t. III. str. 271), że „poza murami Krakowa nie opowiadano o niczyjej służbie i życzliwości dla Szwedów, jak tylko o arjańskiej i żydowskiej”. Srogi odwet wzięli wówczas Polacy na zdrajcach. Zniszczone zostało Leszno i Sącz, siedziby sekciarzy - „Wróg Czarniecki” według relacji Tyt-hajawen spustoszył większość miast i miasteczek Wielkopolski, oraz dzielnicę Krakowa.
Dziwną też role odegrali pozorni chrześcijanie podczas wieloletnich zmagań się Polski z kozaczyzną. Jak zaznacza Rawita Gawroński setki neofitów wchodziło w skład wojska zaporoskiego, w którym „wychrzty odgrywali często wybitną rolę, zdobywając najwyższe godności kozackie” (Bohdan Chmielnicki do elekcji Jana Kazimierza, str. 42).






SABBATAJ ĆWI I JEGO ZWOLENNICY




PIERWSZE lata drugiej polowy XVII wieku były świadkami szczególnego zjawiska: ogłoszenia się potomka maranów hiszpańskich Sabbataja Ćwi oczekiwanym zbawicielem mesjańskim synów Izraela. Cale żydostwo tureckie uznało go za swego zwierzchnika. Entuzjazm Judejczyków nie miał granic. Okazywano Sabbataj Ćwi wszelkie dowody czci i miłości. Imponując tłumom niepoślednim rozumem, energją, pewnością siebie, dociekaniami kabalistycznemi i znacznem pochodzeniem (w 18-tym roku życia nosił tytuł chachama), rozpoczął mesjasz żydowski rozdawać swym zwolennikom prowincje i kraje tureckie. Zainteresowały się tem władze w Stambule. Aresztowany i przyprowadzony przed sułtana Sabbataj Ćwi za praktyczną namową swego rodaka lekarza Dodona przeszedł na wiarę mahometańską. Za mistrzem poszła wielotysięczna rzesza zwolenników, porzucając dobrowolnie wiarę ojców.
Jak ongiś pozorne wyznawanie Islamu przez Mojżesza Majmuni nie szkodziło mu w opinji żydowskiej, tak teraz i Sabbataj Ćwi, pozorny muzułmanin, nie przestawał być uważany za mesjasza. Wprowadzając bowiem do tureckiego społeczeństwa liczne rzesze żydowskie, o których "mówiono poprostu, że wzięli turban" (H. Graetz. Historja Żydów. t. VIII str. 127), spełniał on tylko nakazy drugiego Mojżesza. To też kollegja rabinackie na Wschodzie otoczyły specjalną opieką "nowoupieczonych mahometan" i "zagroziły klątwą każdemu, ktoby byłemu Śabbatjaninowi ubliżył słowem lub czynem" (H. Graetz. Historja. t. VIII. str. 125).
Udając pobożnego muzułmanina, nie przestawał Sabbataj Ćwi wraz ze swymi zwolennikami utrzymywać ścisłego kontaktu z prawowiernymi żydami. Niedarmo H. Graetz zaznacza (Historja, t. VIII str. 128), że "zachęcony niewzruszonem przywiązaniem doń żydów pomimo zmiany religji trwał Sabbataj Ćwi w stosunkach z nimi w swej roli mesjanicznej". Wmówiwszy w dygnitarzy tureckich, że jego zbliżenie się do synów Jakóba ma na celu nawrócenie ich na islam, uzyskał Ćwi nawet pozwolenie wygłaszania kazań w synagogach. Liczba pozornych wyznawców Proroka wzrastała. Powoli dokoła zbawiciela mesjańskiego utworzyła się sekta żydowsko-turecka zwana Donmab, licząca według Z. L. Sulimy (Historja Franka i Fraukistów, str. 22) pięćdziesiąt tysięcy osób.
Po śmierci Sabbataja Ćwi ilość zwolenników jego haseł stale rosła. Zawierając małżeństwa wyłącznie między sobą i spełniając pokryjomu praktyki religji swoich ojców, nie zaniedbywali ci pozorni muzułmanie odwiedzać często meczetów. Do dnia dzisiejszego donmahni saloniccy, ze środowiska których wyszli w XIX wieku przywódcy młodoturków, obchodzą poza świętami muzułmańskiemi święta żydowskie.
Znaleźli sabbatejczycy i poza granicami Turcji nowych adherentów. W Polsce, Czechach i Niemczech uczniowie zmarłego mistrza szerzyli jego idee. Około 1300-1500 członków tej sekty wywędrowało z Polski do Jerozolimy, gdzie wielu z nich przyjęło chrześcijaństwo. Za ich przykładem poszli pozostali w kraju. Niedarmo w swoim artykule "Sabbataizm w Polsce", umieszczonym w zbiorowem wydaniu "Żydzi w Polsce Odrodzonej", str. 267, Bałaban zaznacza, że: "Przy końcu XVII w. przyjęła chrzest większa liczba żydów, która osiadła w Polsce..." Jak ustosunkowywali się nowochrzczeńcy do katolicyzmu dowodzi przykład neofity Eljasza-Eberta, uszlachconego i obdarzonego  bogatemi  dzierżawami rządowemi, który pod płaszczykiem gorliwego chrześcijanina spełniał przepisy judaizmu.
Na początku osiemnastego stulecia liczba pozornych chrześcijan w Polsce niepomiernie wzrosła. Przyczyniało się do tego ugruntowywanie się sabbataizmu w Rzeczypospolitej, oraz gorliwość misjonarska duchowieństwa katolickiego, przyczyniającego się bezwiednie do realizacji idej drugiego Mojżesza. Dzięki akcji księdza Turczynowicza z Wilna i żeńskiego zakonu Marjawitek, którzy wyszukiwali neofitom możnych rodziców chrzestnych, tysiące żydów przyjęli chrzest. Chętną do tej służby chrześcijańskiej okazała się rodzina Poniatowskich, dalej: Lubomirscy, Sapiehowie, Zamoyscy, Potoccy, Tyszkiewicze, Małachowscy, Chodkiewicze i Platerowie. Starali się oni o jak najszybsze nobilitowanie chrześniaków i dawanie im odpowiednich stanowisk. Pamiętali też o swoich współbraciach wpływowi potomkowie dawnych neofitów, zajmujący wybitne stanowiska i spokrewnieni z wieloma rodzinami staropolskiemi. Im to zawdzięczali najświeżsi chrześcijanie, nie patrząc na ostrą opozycję warstwy kierowniczej w kraju, nie chcącej dzielić się z nikim władzą, obalenie dawnego prawa, według którego skartabel (ex charte belli) szlachcic nowy dopiero w trzeciem pokoleniu stawał się zdolny piastować urzędy szlacheckie. Dla nich uchwalono w 1736 r. nową konstytucję, która pozwalała pomijać skartabellat (praeciso scartabellatu) i przypuszczała nowego szlachcica odrazu do pełności praw szlacheckich. Umożliwiło to masom sabbatejczyków wzmocnienie zwartej organizacji mechesów, której złowrogi wpływ Polska niejednokrotnie już odczuła oraz przygotowała grunt dla frankistów.
Liczna nowokreowana szlachta zaczęła w szybkiem tempie zajmować poważne stanowiska w kraju. W spisie bardziej znanych rodzin neofickich owych czasów widzimy: Dziekońskich, piastujących poważne stanowiska duchowne i wojskowe, Dobrowolskich herbu Odyniec — zakonników i starostów, Dessaw, którzy otrzymali godności starostów, Urbanowskich — duchownych na kierowniczych stanowiskach, Jakubowskich — wyższych wojskowych i starostów, Wolańskich — posłów na sejm i w.[ielu] in.[nych]. Najwpływowszym wśród nich był jednak Wojciech Jakubowski, starosta lesznowolski, którego zagadkowa rola w ówczesnej Polsce nie została dostatecznie wyjaśniona. Giętki dworak, umiejący zręcznie zyskiwać względy arystokratycznych dam, pozostawał w bliskich stosunkach z Czartoryskimi. Nie przeszkadzało mu to w należeniu do stronnictwa francuskiego, na czele którego stał Jan Klemens Branicki. Hojnie opłacany przez dwór wersalski był on stale nienasyconym i często przypominał doradcom Ludwika XV o "położonych przez niego dla Francji zasługach". Czy polegały one na odpowiedniem nastrajaniu ministrów francuskich do rozgrywających się wypadków w Polsce podczas trwania konfederacji barskiej, tego historja nie podaje. Faktem jest jednak, że kierownicze koła paryskie dość obojętnie ustosunkowały się do wysiłków patrjotów polskich. Do tego zaś Jakubowski mógł się w poważnej mierze przyczynić, prowadząc ożywioną konferencję z sekretnym gabinetem wersalskim za pomocą depesz, których cyfry, jak zaznacza Józef Łoski w swoim artykule pt. "Wojciech Jakubowski" (Bibljoteka Warszawska 1873 r. t. IV str. 267, 68), on jedynie znał w Polsce. Wielki przyjaciel ks. arcybiskupa Łubieńskiego afiszował się starosta lesznowolski ze swoją pobożnością, co nie przeszkodziło mu odwiedzić przebywającego w Częstochowie Jakóba Franka, w otoczeniu którego znajdował się bliski jego krewny rabbi Nachman, późniejszy Piotr Jakubowski, przyjaciel i doradca mistrza. Może otrzymał tam Wojciech Jakubowski, nazwany przez Łaskiego "przyjacielem króla Stanisława", wskazówki od tego "politycznego mesjasza upadającej Polski" (Franka), jak przyśpieszyć upadek konfederacji, a tem samem i państwa polskiego.




DZIAŁALNOŚĆ JAKÓBA FRANKA




W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII wieku wielotysięczna rzesza żydów porzuciła dobrowolnie wiarę przodków i przeszła na łono kościoła rzymsko-katolickiego. Przyczynił się do tego Jakób Lejbowicz (później nazwany Frankiem) z Karolówki na Podolu, prowodyr tłumów żydowskich, które służyły mu "jako dziedzicznemu panu poddani" (Z. L. Sulima: "Historja Franka i Frankistów", str. 129). Dn. 5 XII 1755 r. (data, uważana przez historyków żydowskich za bardzo ważną w dziejach Izraela) pojawił się Jakób Frank, tytułowany w owym czasie przez żydów chachamem Frenk Jakoff Jossyfem, w Polsce, gdzie rozwinął ożywioną agitację, zyskując sobie licznych zwolenników. Frank głosił żydom, że "nadszedł nakoniec czas na oswobodzenie Izraela wyznaczony; że naród żydowski wnijdzie niebawem w dziedzictwo i używanie wszystkich zaszczytów, swobód i dobrodziejstw, jakie Pan przedwieczny przyrzekł ich przodkom". W krótkim czasie potworzyły się całe koła jego stronników. Zyskał on poparcie szeregu poważanych rabinów, wśród których najgorliwszymi współpracownikami jego byli: Elisza Szor z Rohatyna, którego córka Chaja uchodziła za prorokinię, Lejb Krysa z Nadwornej, tajemniczy rabbi Elisze z Podhajec, Szajes, Lejba z Brzezia, Wolf z Krzywoczy, Izrael z Glinian, Falik z Lanckorony i Boruch z Rawy Ruskiej.
Szybko rozrastająca się sekta wywołała początkowo ogromne oburzenie wśród prawowiernych żydów. Doszło nawet do tego, iż podczas zjazdu Franka i jego zwolenników w Lanckoronie oskarżyli go talmudziści przed władzą polską o kaptowanie zwolenników wśród żydów dla Turcji i przyczynili się do aresztowania go. Sąd rabiniczny zaś i sejm czterech ziem rzucił klątwę na licznych jego stronników, zakazując prawowiernym zadawania się z heretykami. Prześladowani zewsząd Frankiści udali się pod opiekę biskupa kamienieckiego Mikołaja Dębowskiega, który wypędził żydów w r. 1750 z Kamieńca Podolskiego. Po nagłej śmierci biskupa (prawdopodobnie otrutego przez żydów za przyczynienie się do spalenia w r. 1757 tysięcy egzemplarzy talmudu) dotarli do samego króla Augusta III, który dał im w czerwcu 1758 r. list bezpieczeństwa.
W tymże czasie doszły do Franka, przebywającego w Giurgiewie na Wołoszczyźnie, wieści o intrygach, knowanych przeciwko niemu przez żydów na dworze sułtańskim. Wobec tego Frank uznał za jedyny środek ocalenia przyjęcie Islamu. Wdziawszy tedy zielony turban, wraz z dziesięcioma swoimi zwolennikami porzucił publicznie judaizm i zaczął uczęszczać do meczetów, zapewniwszy sobie tym sposobem bezpieczne schronienie w tureckich posiadłościach.
Po pewnym czasie Frank zjawia się na żądanie swoich wiernych z powrotem w Polsce; doszedł on do przekonania, iż konieczne jest dać polskiemu duchowieństwu do zrozumienia, że nie byłby on przeciwny (wraz ze swoimi stronnikami) przyjęciu chrześcijaństwa. Z opowiadań jego wynika, iż w lipcu 1759 r., po tajemniczych ceremoniach, odbytych we wsi Iwaniu na Podolu, usłyszała gromada po raz pierwszy wyraźną jego wolę przyjęcia chrztu.
Do tej decyzji Franka przyczynili się poważnie sami żydzi. Obradujący w Konstantynowie sejm czterech ziem przyszedł po dłuższych, poufnych Rozprawach do wniosku, iż trzeba poprzeć usiłowania wielbicieli Franka. Jak zaznacza żydowski historyk Nussbaum w swojej historji żydów "dużo pieniędzy" wydali prawowierni żydzi na zachody około tej sprawy, przyśpieszając poważnie dzień chrztu nowotworzącej się sekty. Z relacji prymasa Łubieńskiego, złożonej w dn. 15 maja 1759 r. nuncjuszowi papieskiemu ks. biskupowi Serra w Warszawie, widać, że na zamiary antytalmudystów spoglądano z nieufnością w sferach, wyższego duchowieństwa katolickiego. Powodów ku temu było wiele. Z zachowania się Franka i jego zwolenników we Lwowie było widoczne, iż nie tyle zależało im na przyjęciu chrztu, ile na ukształtowaniu się w rodzaj sekty pod protektoratem królewskim. Pozornie skłaniali się niby kontrtalmudyści do chrztu, a potajemnie spełniali tajemnicze obrządki, nic nie mające wspólnego z wiarą, jaką mieli przyjąć.
Jednymi z pierwszych, co chrzest przyjęli, byli Szorowie i Krysowie. Za ich przykładem poszło w przeciągu dwu miesięcy w samym, tylko Lwowie około tysiąca rodzin. Sam Frank ochrzcił się później w Warszawie, w kaplicy królewskiej w Pałacu Saskim. Co się tyczy jego żony i córki Ewy, to przeszły one na katolicyzm w lipcu 1762 r. w Lublinie. Za przykładem Franka poszło wiele tysięcy rodzin żydowskich, którym zwykł mawiać, że "jak Jakób święty czcił Pana swego w cudzym Bogu, tak i my powinniśmy czcić swego Boga". Szpalty gazet polskich napełniały ustawicznie szeregi imion nowochrzczeńców.
Teodor Morawski w "Dziejach nar.[odu] pol.[skiego]" określa cyfrę frankistów, którzy w drugiej połowie XVIII w. przyjęli chrzest, na 24.000 osób, którą to cyfrę potwierdzają regestra prezydenta Witthofa.
Tajemnicze praktyki Jakóba Franka obudziły czujność wyższego duchowieństwa. I tak nuncjusz otrzymał zawiadomienie od pewnego frankisty, złożonego ciężką niemocą, iż Jakób Frank zbiera w pewne dni swoich najbliższych dla śpiewania pieśni w języku żydowskim i spełniania dziwnych ceremonij. Do tych wiadomości przyłączyła się jeszcze i najświeższa, że frankiści praktykują między sobą poligamję i inne zwyczaje, zapożyczone z Turcji, skąd niektórzy pochodzili. Musieli prawdopodobnie i inni uczniowie Franka uczynić sekretne zeznania, gdyż znajdujemy w późniejszych mowach "mistrza" zgryźliwe napomknięcia o tem. Zebrany materjał spowodował aresztowanie Franka w lipcu 1760 r., a po przeprowadzeniu śledztwa został on wyrokiem sądu duchownego skazany na stałe zamieszkanie w twierdzy częstochowskiej.
Przebywającemu blisko trzynaście lat w Częstochowie Frankowi pozostawiono względną swobodę w obrębie fortecy, umożliwiając mu utrzymywanie stałego kontaktu ze swoją kompanją. Pobłażliwość garnizonu fortecznego posunęła się do tego stopnia, iż pozwolono frankistom stworzyć w Częstochowie kolonję, wśród której Frank stale przebywał. Pozornie życie owej gromadki poddane było panującemu regulaminowi. Jako katolicy spełniali oni przepisane obrządki: chodzili do kościoła i spowiadali się. Frankiści czynili to jednak nie z przekonania, lecz dla pozorów i z obawy, by księża nie powzięli podejrzenia o sekciarskich ich praktykach. Potajemnie bowiem schodzili się oni nocami do izdebki więziennej "mistrza", który rozwijał przed nimi zasady, nie mające nic wspólnego z dogmatami kościoła katolickiego, i oddawali się tajemniczym ceremonjom.
Sam Frank pozornie udawał gorliwego wyznawcę idei miłosierdzia chrześcijańskiego, otwarcie głosił przed najbliższymi konieczność masowego przejścia ogółu żydów na wiarę "rzymsko-chrześcijańską", dla ich własnego dobra, lecz w zakątkach swej duszy, jak pisze Kraushar: "odczuwał nienawiść do księży i żal do uczniów, że niewczesną gadaniną we Lwowie i w Warszawie zdradzili go przed duchowieństwem". Wielce charakterystyczne u Franka było, że mimo aspiracyj do odegrania roli jakiegoś nowożytnego mesjasza na gruncie przyjętej i publicznie pozornie wyznawanej wiary chrześcijańskiej, i pomimo skarg przed duchowieństwem katolickiem na towarzyszów, że obrządków żydowskich i sabbatejskich porzucić nie chcieli, sam zdradzał tajemną skłonność do obrządków żydowskich. Gdy był sam na sam z najzaufańszymi, odzywała się w słowach Franka nuta nienawiści i żądza zemsty. "Dzień mściwy jest ukryty w sercu mojem. Bądźcie spektaktorami i obwoływaczami na świecie... Teraz wam odkryć nic nie mogę, lecz powiadam wam: wkrótce się wam rzecz pewna pokaże, na którą patrzeć macie... Bądźcie ostrożnymi... Mówiłem wam, iż nastąpi dzień mściwy" (A. Kraushar: "Frank i Frankiści", t I. str. 271). Frank nie uważał zemsty za rzecz niemoralną, nawet doradzał ją. (Biblja bałam. str. 80-81). Na nią kazał uczniom oczekiwać póty, póki chwila przeznaczona nie nadejdzie. W tym też czasie staje się Frank konfidentem Repnina, z którym nawiązuje kontakt za pośrednictwem swoich najbliższych. W czerwcu 1765 roku trzech zaufanych frankisiów w towarzystwie niejakiego Jaskiera (żyda), osobistości zagadkowej, udaje się na rozkaz swego przywódcy do Moskwy; bawili tam 8 tygodni, poczem, wróciwszy do Warszawy, stawili się u Repnina, któremu zakomunikowali, że ich naczelnik, doszedłszy ze studjów nad księgami kabalistycznemi do wniosku, iż wiara grecka jest najprawdziwsza, chce przejść na tę wiarę. Przebieg i rezultaty poselstwa Franka do Moskwy obejmuje list z Petersburga, wysłany w 1768 roku do rabina Jakóba Emdena, znanego z wystąpień przeciwko Jonathanowi Eibenschützowi (przywódcy dwóch zwalczających się zacięcie stronnictw żydowskich, z których jedno, i to zwycięskie, opowiedziało się za niezwłocznem skupieniem jak największej ilości izraelitów w Polsce), przytoczony przez Grätza (Beilage nr. VII zur monogr, Frank und die Frankisten).
W przededniu konfederacji barskiej Frank rozwinął niezwykle energiczną działalność, rozsyłając na wszystkie strony wysłańców z tajemniczemi zleceniami. Z poselstwem takiem jeździł na Morawy Mateusz Matyszewski i Jan Wołowski, do Pragi Czeskiej Paweł Pawłowski i Piotr Jakubowski, a po powrocie mistrz wysłał ich wszystkich na Podole.
Wśród ogólnego zamieszania w kraju i krwawych walk konfederatów barskich z najeźdźcą, frankiści polscy, jak pisze Kraushar: "pędzili żywot bez troski". Poselstwa mistrza dobrze spełniły swoje zadanie, gdyż dowódcy moskiewscy, jakgdyby stosując się do rozkazów, oszczędzali celowo wielbicieli Franka. Ukoronowaniem wszystkiego, było wyzwolenie "przyjaciela Repnina" z więzienia przez generała rosyjskiego Bibikowa po zajęciu przez Rosjan Częstochowy.
W styczniu 1773 roku opuścił Frank z córką Ewą, Częstochowę i po krótkim pobycie w Warszawie udał się przez Tropawę do Brna Morawskiego. Widocznie "mistrz" nie mógł dłużej popasać w Polsce po tylu dowodach przyjaźni, którą okazywał wraz ze swoimi zaufanymi Moskalom, a może rola, nakreślona przez żydostwo światowe temu "politycznemu mesjaszowi upadającej Polski", już skończyła się częściowo. Działalności swojej Frank jednak nie zaniechał. Już w drodze do Brna, po naradzie z zaufanymi, wysłał on Jaskiera i Dominika Markiewicza na Bukowinę z jakiemiś tajemniczemi zleceniami. Przypuszczalnie rozpoczęto już agitację wśród bałkańskich żydów za emigracją do Polski. Po osłabieniu narodu polskiego uważano widocznie za wskazane skierowanie mas żydowskich z Turcji nad Wisłę. W grudniu 1774 r. wysyła Frank dwukrotnie poselstwo do Turcji; biorą w niem udział: Paweł Pawłowski, Jan i Ludwik Wołowscy, Kapliński i Piotr Jakubowski. Praca ich na terenie Porty Ottomańskiej nie spodobała się tamtejszej władzy, gdyż byli oni dłuższy czas trzymani w więzieniu przez baszę Skutari. Tajemniczo o tem wspomina Kraushar, pisząc, iż "knuł Frank jakieś nowe awanturnicze zamysły, zbierając zewsząd pieniądze". Działy się tam rzeczy nie znoszące światła dziennego; świadczą o tem rozkazy "mistrza", przesyłane za pośrednictwem "nadwornera" Mateusza do Warszawy oraz wzmianki o nieustannych poselstwach do Stambułu. Oszukuje też Frank w dalszym ciągu władze kościelne, przemycając pod pozorami praktykującego katolika sekciarskie obrządki. Nawiązał on także w tym czasie ścisłe stosunki z sabbatejczykami morawskimi i niemieckimi, wśród których zyskał wielu zwolenników.
W dwa lata po przybycia do Brna udało się Frankowi zwrócić uwagę cesarza Józefa II na młodą i urodziwą córkę swoją Ewę... Sprawiła ona silne wrażenie na tym czułym na wdzięki niewieście Habsburgu; Frank nie omieszkał tego wyzyskać, przeniósłszy swoją siedzibę z Brna do Grabienic. Stosunki mistrza i jego córki z Józefem II trwały nieprzerwanie. Wizyty odbywały się w obozach, w których cesarz, jako naczelny wódz, spędzał najczęściej wolne od czynności dworskich chwile. Nie ulega wątpliwości, iż stosunki córki Franka z cesarzem Józefem nie były platoniczne. Cynizm mistrza, przejawiający się w jego czynach i w zbyt lekkiem traktowaniu stosunków rodzinnych, nie stawia domysłom czytelnika w tym kierunku stanowczych przeszkód. Za cenę tak wyjątkowo wysoką, jaką była cześć córki, zyskał Frank przychylność Józefa II. Teraz zachodzi pytanie, w jakim kierunku chciał "mistrz" wyzyskać wpływy cesarza Austrii. 0 środki materjalne nie potrzebował się on troszczyć dzięki bankierom Frankfurtu, udzielającym miljonowych kredytów (relacje bankiera Schenk-Rincka). Położenie żydów w cesarstwie znacznie się poprawiło (Judenordnung 1774 r.). Al. Kraushar w swojej pracy o Franku wyjaśnia to dość dziwnie. Zaznacza on, iż być może "mistrz" pragnął przy pomocy rozmiłowanego we wdziękach Ewy młodego cesarza zrzucić w razie wojny z Turcją sułtana z tronu i zasiąść na nim jako były wyznawca Islamu. Uważamy, iż zbyt realnym człowiekiem był Frank, ażeby dążyć do zajęcia miejsca Padyszacha. Tajemnicze poselstwa przywódcy sekty do Turcji, pokątne rozmowy jego posłów z wezyrami stykają się z momentem bardzo ważnym w historii żydostwa światowego, a mianowicie z rozpoczynającą się podówczas wielką wędrówką żydów tamtejszych do Polski. Ścisła łączność między temi rzeczami musiała istnieć, a o tem nie mógł niewiedzieć mecenas Kraushar.
Zakończenie owej masowej wędrówki setek tysięcy żydów na ziemie polskie znowu dziwnie zbiega się z wyjazdem Franka do Offenbachu, położonego w pobliżu Frankfurtu nad Menem. Widocznie "mistrz" uznał za bardziej potrzebne osiedlenie się w pobliżu granic innego kraju, gdzie miały rozegrać się wkrótce wydarzenia wielkiej doniosłości. Są pewne dane, iż Franka i jego zwolenników łączyły ściślejsze stosunki z illuminatami. Wspomina o tem Kraushar w formie zresztą bardzo oględnej, zaznaczając, iż w murach nowej siedziby mistrza na zamku w Offenbachu "odbywały się pod pozorem prawomyślności katolickiej praktyki tajemnicze, nader ściśle z obrzędami illuminatów skojarzone". I byłby ów tajemniczy tryb życia frankistów w Offenbachu pozostał może zagadką, gdyby nie książeczka rękopiśmienna, obejmująca tak zwane "Proroctwa Izajaszowe". Książka ta, nieznana aryjczykom w całości, jest właśnie okazem owej mniemanej nauki, ujętej w systemat przez najbliższych zwolenników i następców Jakóba Franka, a stanowiącej mieszaninę kabały z reminiscencjami biblijnemi, której środkowym punktem było pojęcie nowego mesjasza. Są tam złowieszcze przepowiednie kataklizmów, które miały dotknąć kraje chrześcijańskie. W rozdziale XVI "Proroctw Izajaszowych" omówiona jest straszna przyszłość narodów europejskich, a przedewszystkiem Francji (kraju Filistynów). Krajowi temu przepowiedziany był zawczasu przewrót społeczny i stracenie króla Ahasa (Ludwika XVI). Frank wraz z kompanją zabawił się nietylko w przepowiadanie smutnej przyszłości państwu francuskiemu; wysilił się on też na proroctwa polityczne w stosunku do Polski w rodzaju: "Uważcie, nim ja wszedłem do Polski, wszyscy panowie siedzieli spokojnie i król z nimi, a skorom wszedł do Częstochowy, opowiedziałem i doniosłem wszystkim, że Polska rozdzieloną zostanie" (Kraushar: "Frank..." t. II str. 38). Wiele więc wiadomości, niedostępnych dla ówczesnych narodów aryjskich, posiadał ów człowiek, którego Mojżesz Mendelssohn ośmielił się w swojem dziele p.t. "Jerusalem oder über religiose Macht im Judenłum" porównać z Chrystusem.
Co się tyczy rękopisu o "Proroctwach Izajaszowych", to na podstawie cytat, które zostały po "odpowiedniem spreparowaniu" podane przez A. Kraushara do wiadomości ogółu aryjskiego, należy przypuszczać, iż dobrze mu był znany. Wysoce więc niezrozumiałe będzie dla czytelnika, dlaczego autor obszernej monografji o Franku nie podał tajemniczej książki w całości. Przypuszczamy, iż wiele światła rzuciłyby "Proroctwa Izajaszowe" na historję ostatnich trzydziestu łat niepodległości Polski. Nasuwa się mimowoli podejrzenie, iż mecenas Kraushar uczynił to świadomie. Bał się on, być może, iż społeczeństwo polskie dowie się zbyt wiele. A może "Proroctwa Izajaszowe" uzupełniłyby te pewne luki, co do programu panjudaizmu, które posiadają "Protokuły mędrców Syjonu".






FRANKIŚCI




SEKCIARSTWO Jakóba Franka nie było nowym jego pomysłem. Stanowiło ono dalszy ciąg rozszerzonej już na Wschodzie i w Polsce nauki Sabbataja Ćwi. Gdy wpływy sabbataizmu ustaliły się wśród pewnej części żydostwa polskiego, występują na widownię adepci Franka. Przyjmując z "mistrzem" pozornie katolicyzm, naśladowali oni analogiczny czyn pozornych mahometan donmahnów. Nowochrzczeńcy rozumowali w ten sposób: jeżeli Sabbataj Ćwi i jego zwolennicy porzucili wiarę ojców, dlaczegóżby oni nie mieli uczynić tego samego?
Przyjęcie wiary, panującej w Polsce, zapewniło zwolennikom Franka opiekę rządu i możnych panów, oraz ułatwiło walkę o byt, otworzywszy dla nich źródła zarobkowania, zamknięte dla żydów. W praktycznych radach, jakie "mistrz" zostawił swoim "owieczkom", oprócz starania się wszelkiemi sposobami o bogactwa, zalecił im, by się oddawali warzeniu piwa i trzymaniu szynków oraz służyli w palestrze. Frankiści postarali się sumiennie spełnić nakazy swego przywódcy. Uregulowanie prawnego stanowiska zapewniło im swobodny rozwój. Zamożniejsi z nich rzucili się na pewne gałęzie działalności, dotąd uprawiane wyłącznie przez Niemców i w krótkim czasie doszli do znacznych majątków. Browary i gorzelnie znalazły się w rękach frankistów. Ubożsi oddali się drobnemu handlowi, nie gardząc i kramarstwem, które jako chrześcijanie mogli już prowadzić publicznie na pryncypalnych ulicach Warszawy. Upodobniwszy się do Polaków i ucywilizowawszy, zaczęli odgrywać, zwłaszcza w stolicy, pewną rolę. Dążyli oni do zdobycia wybitniejszego stanowiska w społeczeństwie i często zbyt rączo zabiegali około gromadzenia bogactw. Feliks Benikowski, określając zalety i wady ówczesnych frankistów ("Staroż. Polskie"), przyznaje im pracowitość, wytykając jednocześnie zapamiętałe bieganie za znaczeniem osobistem, krzykliwe popisywanie się dowcipem i wynajdywanie pobocznych dróg. Korzystając z tego, że w Statucie Litewskim był artykuł, uznający każdego neofitę eo ipso za szlachcica, uważali się oni w istocie za szlachtę bez osobnej nobilitacji sejmowej; ubierali się w kontusze, chodzili przy szablach, zajmowali urzędy, kupowali dobra ziemskie, jednem słowem, odgrywali rolę panującej warstwy narodu.
Opinja publiczna była początkowo dość przychylna dla frankistów, żywiąc nadzieję, że "chrzczeni żydzi zaprzestawszy niszczenia miast i umartwienia ludu, na bardziej rodzajne przerzucą się pole i stawszy się ciałem Ojczyzny jednej, na podobieństwo pasorzytów krwi najdroższej wysysać nie będą" (Smoleński: "Stan i sprawa żydów polskich w XVIII w.", str. 34). Z czasem jednak zaczęto odnosić się podejrzliwie do nowochrzczeńców, nie wierząc w szczerość ich nawrócenia się. Społeczeństwo uważało ich za ludzi, którzy dla interesu zmienili religję. Brak zaufania wyraził się w projekcie Kodeksu Praw Sądowych, ułożonym przez kanclerza A. Zamoyskiego. Kodeks ten zezwalał neofitom na rozmowy z żydami tylko w obecności świadka-chrześcijanina. Niebawem dały się słyszeć głosy niechętne, oskarżające nowochrzczeńców o postępowanie dwuznaczne i najgorsze zamiary. Frankista, mówiono, nie jest to ani żyd ani chrześcijanin, podobien jednak do pierwszego z filuterstwa i z żyłki do szachrajstw. Oskarżano adeptów Franka, że żyjąc w odosobnieniu, nie zachowują obrządków chrześcijańskich, że nie przyjmują sakramentów, żenią się tylko między sobą, obrzezują się nawet i potajemnie żydowskie odprawiają obrządki. Żyd szalbierz — jak mówiono, — dla pokrycia kradzieży, przemienił się tylko w żyda kontuszowego, aby mógł łatwiej działać na szkodę kraju. "Żyd ochrzczony, a wilk chowany to jedno" — zaczęto powtarzać. Oprócz zarzutów powyższych, uderzających w sprawę sumienia frankistów podniosły się głosy, potępiające niewłaściwe zachowanie się neofitów w sprawach handlowych, co rujnowało kraj pod względem ekonomicznym. W memorjale deputacji dla miasta Warszawy podanym przez Dekierta, skarżyli się mieszczanie, że "jest w Warszawie liczny gatunek ludzi luźnych, ustawicznie handle i szynki prowadzących, którzy formują jakieś oddzielne ciało, bynajmniej z powszechnością nie łączące się, i przepisy ulokowanego zagranicą patrjarchy swego egzekwujące... Tego gatunku lud, cały zbiór majątku i bardzo znaczny ukrywają w kieszeni, aby z nim w każdym czasie z kraju wynieść się mogli, a część znaczną takowych zarobków corocznie do swego patrjarchy wywożą i onego w dosyć znacznej figurze zagranicą utrzymują" (Kraszewski: "Polska w czasie trzech rozbiorów", t. II. str. 47). Mieszczaństwo warszawskie lękało się więcej może frankistów, niż żydów, co do których uchwała sejmu czteroletniego brzmiała w sposób określony i kategoryczny, że w poczet obywateli miejskich nie będą dopuszczeni. Neofitom zaś zarzucano, że rzemieślnikom i kupcom sposób do życia zabierają, wciskają się wszędzie i są niechlujni.
Niechętnie odniosła się też do neofitów szlachta. Zamożniejsi frankiści zaczęli osiadać na wsi, skupując dobra ziemskie. Do tego zachęcała i ta okoliczność, że Statut Litewski dopuszczał wszystkich wychrztów do praw szlacheckich, a w Koronie przez sam zwyczaj żadnemu nie odmawiano tego zaszczytu. Światlejsi Polacy zrozumieli, coby się stało ze szlachtą polską, gdyby wszyscy żydzi poszli za tym przykładem. Izraelska szlachta byłaby bez wątpienia stłumiła krajową, zakładając na północy panowanie swego plemienia. Dlatego też na sejmie konwokacyjnym w 1764 r., z uwagi, że neofici — "z krzywdą rodowej szlachty do posesji i dóbr ziemskich się cisną", — prawo to i zwyczaj zostały uchylone i w ciągu dwóch lat nakazano wychrztom pod konfiskatą zbyć w Koronie wszystkie dobra ziemskie, na Litwie zaś, na mocy oddzielnej konstytucji, rozciągnięto działanie tego przepisu na samą tylko przyszłość.
Zagrożonym frankistom pośpieszyli z pomocą rojni i wpływowi potomkowie dawnych neofitów. Za ich staraniem Stanisław August otrzymał na "usilne żądanie" posłów litewskich pozwolenie, by corocznie dziesięciu wychrztów lub ich potomków zaszczycił klejnotem szlachectwa. Im też zawdzięczali nowoupieczeni katolicy ogłoszenie w 1768 r. konstytucji, która przyznała wszystkim żydom ochrzczonym przed prawem z 1764 r., — szlachectwo.
Prawie wszyscy frankiści, z nielicznemi wyjątkami, przyjmowali nazwiska polskie. Spełniali oni nakazy "mistrza", które brzmiały dosłownie: "Dzieci wasze nie będą zwane waszem imieniem. Dam wam nowe nazwiska, również i dzieciom waszym...". (Frag. 1486, 1914). Nazwiska neofitów powstawały od nazw miesięcy względnie dni, w których oni się chrzcili, od imion żydowskich lub chrześcijańskich, od nazwy kościoła, gdzie odbył się chrzest i od miejscowości, z których pochodzili. Zdarzało się także, że chrześniacy przybierali nazwiska rodziców chrzestnych w przeróbce albo bez zmian.
Frankiści tworzyli stale gromadę nieszczerych neofitów, obcych swojemi obrzędami i pochodzeniem ludności chrześcijańskiej. Pierwsi towarzysze Franka wymierali, dorastało drugie pokolenie, kształcące się w polskich szkołach, a stosunek ich do społeczeństwa rdzennego pozostawał zawsze jednakowy. Trzymając się ciągle razem, żeniąc się pomiędzy sobą, spełniali oni tylko nakaz przywódcy, dany ojcom, a przekazany im. Brzmiał on: "Rozkazywałem wam, aby dzieci wasze łączyły się z sobą: córkom dam mężów z pośrodka młodzieńców zacnych, godnych i lepszych od ich rodziców. Takoż młodym chłopcom dam córki wasze..." (Frag. 1486, 1914). Nazewnątrz frankiści ciążyli do katolicyzmu, bywali na nabożeństwach, przystępowali do wszelkich sakramentów, faktycznie jednak odprawiali w dalszym ciągu jakieś tajemnicze obrzędy i miewali osobne schadzki. Z ludnością rdzenną nie łączyli się, wystrzegając się szczególnie nawiązania bliższej łączności z Polakami. Niedarmo w "Bibiji bałamutnej" Franka czytamy: "Mężczyzna nigdy nie odprawi człowieka od drogi boskiej, tylko ta cudza kobieta; ona namówi, bo białogłowa ciągnie ludzkie serce do siebie... Izraelitowie są porównani do gołębia... a gdybyście byli bracią w całości, tobyście się nie łączyli z innym gatunkiem". Frankiści spełnili dokładnie też nakaz "mistrza" co do "mieszania się w narody" („Biblja bał." str. 367). Albowiem właściwą treścią dzieła Franka było wprowadzenie, w myśl idej Mojżesza Majomniego, gromady żydów do narodu polskiego. Było to największą zasługą jego dla światowego żydostwa; fakt historyczny tak niedoceniany, a w skutkach arcytragiczny dla nas.
Trwając w dziwnem swem położeniu pozornych chrześcijan (przynajmniej nazewnątrz), wypłynęli frankiści polscy w polemice publicystycznej podczas sejmu czteroletniego, która zwracała się nie bez powodzenia przeciwko nim. Sejm czteroletni zajął się w 1790 r. sprawą frankistów, których podówczas w samej Warszawie liczono przeszło sześć tysięcy. Większość posłów nie była zadowolona z szybkiego wzrostu liczby pozornych chrześcijan w Polsce. Uwydatniło się to wyraźnie w projekcie reformy stosunków prawnych żydostwa polskiego, wniesionym do laski marszałkowskiej. Czytamy tam w Rozdziale I §§ XII i V: "Żaden żyd do chrztu przyjętym nie będzie chyba mężczyzna w roku dwudziestym, kobieta w r. 18-tym, i to po roku uczynionego doświadczenia... ktokolwiekby porwał i ochrzcił osobę z ludu żydowskiego... ten jako gwałtownik karany będzie..." Dążenie sejmu czteroletniego do powstrzymania zwiększania się liczby neofitów żydowskich, która stale wzrastała, gorąco poparł w swojej rozprawie o żydach — Czacki; prace jego są często cytowane przez historyków żydowskich.
Ani sejm, ani pisma, ogłaszane w tym, czasie, nie wyjaśniły jednak głównego celu istnienia frankistów. W literaturze sprawę neofitów poruszało przedewszystkiem duchowieństwo, które upatrywało w ówczesnych działaniach nowochrzczeńców kwestję przeważnie natury religijnej. Prace, pisane przez duchownych, nie wychodziły poza sferę kościelnych dogmatów i nie wkraczały w dziedzinę reformy społecznej i rasowej. Świeccy pisarze zaś identyfikowali w swoich pismach często kwestję neofitów z kwestją żydowską, podając dla obu jedne i te same środki. Proponowali oni zwrócenie wychrztów do rzemiosł i roli, zabronienie im zajmowania się przekupstwem i dzierżawienia więcej szynków nad jeden.
Ostro zaatakował frankistów bezimienny autor broszury p. t. "Dwór Franka czyli polityka nowochrzczeńców". Czytamy tam, że "Nowochrzczency oszukują powierzchowność, przebierają się w mundury, zowią się baronami, życie prowadzą wystawne i podszywają się pod cudze nazwiska. Jest to zaraza w kraju, jedna z najjadowitszych, której ustrzec się nikt nie jest mocen. U nich można widzieć chłopaków, po kilka lat mających, obrzezanych... Neofita każdy jest oszustem, intrygantem, zazdrosnem okiem patrzącym na cudzą krwawą pracę, którą wydrwioną wykrętami pragnie się wzbogacić. Jest dumnym, podejrzliwym, bez religji, krzywoprzysiężcą, przekupującym świadków fałszywych, fałszerzem trunków... Podług talmudu szabaty odprawia i z żydami ścisły kontakt utrzymuje. "
Odzywały się pozatem głosy przeciwko częstym nobilitacjom neofitów na sejmie czteroletnim, liczącym wśród posłów wielu wpływowych krypto-żydów. Liczne broszury prawiły o nowokreowanej szlachcie pochodzenia żydowskiego, która zapełniała szeregi szlachty rdzennej, przerzedzone podczas konfederacji barskiej.




INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA




JUŻ w pierwszem pokoleniu zaczęli frankiści (wszedłszy do społeczeństwa) rozkładową działalność wewnątrz narodu polskiego. W myśl nakazu swego przywódcy, nowochrzczeńcy starali się rzucić zarzewie nieporozumienia między Polakami. Nowa szlachta neoficka rozpoczęła nieubłaganą walkę z warstwą przodującą w Polsce. Istniejąca dawniej już organizacja mechesów, zasilona nowym dopływem przystąpiła do stanowczej rozprawy z tuziemcami. Trzeba było śpieszyć się: szlachta polska okazała w przeddzień upadku państwa znaczną tęgość ducha i ofiarny patrjotyzm. Sejm czteroletni złożony był niemal wyłącznie z szlachty folwarcznej, po większej części średniozamożnej. Wywróciła ona w Rzeczypospolitej panowanie sprzedajnego możnowładztwa, zawarła przymierze z mieszczanami i okazała gotowość do pewnych ustępstw względem włościan.
Widać było frankistów wszędzie. Jako wybitni politycy zapełniali ławy poselskie, nie brakowało ich na dworze królewskim, słynęli z bogactw i znaczenia w większych miastach kraju. Dotarli neofici do zakładów wychowawczych. Starali się oni o urobienie młodzieży w odpowiednim duchu. Działalność ich jednak budziła w społeczeństwie polskiem wiele zastrzeżeń. Skarżyła się zamożniejsza szlachta na Emanuela Wolffa, generalnego sztab-medyka wojsk Rzeczypospolitej Polskiej późniejszego presbytera gminy kalwińskiej i na ks. Stefana Lewińskiego, zarządzającego djecezją łucką (wychowanek Stanisława Augusta). Nie cieszyli się też zbytnim mirem frankiści w zaściankach szlacheckich.
Złowrogi wpływ neofitów zaciążył specjalnie na losach naszej Ojczyzny w ostatnich latach niepodległości. Niedarmo zamiarem Franka w owym czasie było stworzenie dla żydów samodzielnego państwa na terytorjum Polski.
Zwolennicy jego rozwinęli ożywioną działalność. Podczas sejmu czteroletniego zasiadali na ławach poselskich: Szymanowscy, Orłowscy, Jasińscy, Józefowicze-Hlebiccy (wywodzący się od Michela Ezefowicza), Wojciech Turski i inni. Byli to ludzie bardzo zamożni, piastujący godności szambelanów królewskich, kasztelanów, starostów, podkomorzych i cześników. Im zawdzięczali Izraelici skuteczną obronę podczas rozruchów antyżydowskich w Warszawie, które wybuchły w okresie sejmu czteroletniego. Posłowie litewscy, wśród których znajdowało się wielu kryptożydów, oświadczyli się za synami Jakóba, gdy tymczasem pozostali wzięli w obronę mieszczan. Szlachta frankistowska obsadziła wszystkie stronnictwa sejmowe. Widzimy ją w stronnictwie patrjotycznem, wśród radykałów, tchnących zasadami rewolucji francuskiej, i w partji magnackiej. Ażeby odwrócić od siebie uwagę społeczeństwa rdzennie polskiego, starali się frankiści podtrzymać istniejące różnice między walczącemi stronnictwami, pogłębiając swoją demagogją nieporozumienia między szlachtą polską.
Gdy stronnictwo patrjotyczne, w którego skład m. in. wchodził poseł Sochaczewski, regent koronny Franciszek Szymanowski (wierny stronnik Rosji), korzystając z nieobecności znacznej liczby posłów opozycji, przeprowadziło ogłoszenie Konstytucji 3-go maja, wielu nowochrzczeńców w sejmie stanęło odrazu w szeregach zaciekłych zwolenników dawnych swobód szlacheckich. W liczbie wybitnych działaczy konfederacji targowickiej znajdowali się Pawłowscy, Piotrowscy, Majewscy, Wincenty Józefowicz Hlebicki, Jasiński i Orłowski, ludzie możni i wpływowi. Przebiegli neofici, wśród których najniebezpieczniejszym okazał się poseł z Podola, Orłowski, ukryci za plecami ograniczonych magnatów, doprowadzili do zbrojnej interwencji rosyjskiej i wielkiego rozgoryczenia społeczeństwa, które zaczęło szukać głównych winowajców nieszczęścia.
Nie omieszkali wykorzystać tego frankiści, działający wśród radykałów polskich. Na rozkaz zgóry, tysiące kryptożydów, rozsianych po całym kraju, rozpoczęły ożywioną agitację przeciwko widomym przewódcom Targowicy. Nazwiska Potockich, Branickich, Rzewuskich i Kossakowskich stały się symbolem zdrajców Ojczyzny. O frankistowskiej szlachcie, popierającej konfederację targowicką i agitującej za Rosją, przez którą byli dobrze opłacani, zapomniano celowo. Niedarmo pod koniec kwietnia 1789 r. Frank mówił do swoich uczniów: "Nie obawiajcie się, lubo będzie rozruch między nimi i wszyscy panowie drżeć będą, nie obawiajcie się ani ich, ani rozruchu, tylko czyńcie, co wam rozkażę" (Kraushar: "Frank i Frankiści", t. II, 128).
Po drugim rozbiorze miała Polska istnieć nie dłużej, jak kilka miesięcy. Wczytując się w pamiętniki ówczesnych działaczy oraz w dotychczasowe opracowania różnych historyków, ustalić trzeba, że zawiązek konspiracji kościuszkowskiej przypadł pod koniec maja 1793 r. Utworzony został komitet, mający kierować ruchem zbrojnym. W skład jego wchodzili: Ignacy Działyński (nazwisko wymienione przez Graetza — "Historja Żydów", t. VIII, s. 185 — jako frankistowskie), Eljasz D'Aloe, dygnitarz masoński i płatny szpieg rosyjski, Bars, Andrzej Kapostas, reprezentujący wpływy judaizmu w ówczesnem wolnomularstwie polskiem i inni.
Redukcja wojska koronnego i litewskiego spowodowała wybuch powstania. Powodzenie Tadeusza Kościuszki w bitwie pod Racławicami przyśpieszyło wypędzenie Moskali z Warszawy. Dnia 18 kwietnia stolica była wolna. Władze powstańcze rozpoczęły swe rządy od zapewnienia miastu spokoju wewnętrznego. Nie spodobało się to polskim radykałom, na których czoło wysunął się w owym czasie Jan Dembowski, bliski krewny Franciszka "Jemerdskiego" Dembowskiego (Jeruchama), jednego z najbardziej zaufanych chachama Franka. Za jego pośrednictwem "polityczny mesjasz upadającej Polski" ustalił jakgdyby termin rozpoczęcia walki zbrojnej. Jan Dembowski bowiem przyjechał na początku marca 1794 roku do Drezna z oświadczeniem, że wojsko dłużej nie będzie czekać na Kościuszkę i samo rozpocznie powstanie.
Dembowski, o którym pisze Tokarz ("Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 r.", str. 246), że "był zawsze dobrze poinformowany, co Moskale poczynać zamierzali", widząc, iż tłumiona przez Targowicę nienawiść mas do sprawców nieszczęść wezbrała, zaczął wraz z zaufanymi głosić hasła rewolucji francuskiej. Zachęta do terroryzmu znalazła wśród znękanego ludu stolicy echo przychylne. Przy sypaniu okopów, na rogach ulic i placach rozagniano umysły przeciwko zdrajcom. Zaprawiony do tej roboty, bierze Dembowski czynny udział w szerzeniu fermentu i podniecaniu rzemieślników Starego Miasta, których przychylność starał się pozyskać. Wielce mu byli pomocnymi m. in. Józef Piotrowski, były podchorąży gwardji pieszej, osobnik karany za kradzież i dezercję i Jasińscy, spokrewnieni z Józefem Muszyńskim, sądzonym za szpiegostwo. Wysyłani na ulicę przez Dembowskiego agitatorzy, szerzyli bezustannie ferment, podniecając tłumy okrzykami: "Ojczyzna chce kary na zdrajców", "niech żyje rewolucja". Z agentami Dembowskiego współdziałały masy nowochrzczeńców, zamieszkujące Warszawę. Napróżno władze nakazały zamknięcie wszystkich szynków, utrzymywanych przez frankistów, w których raczono bezpłatnie pospólstwo wódką i podjudzano przeciwko szlachcie.
Szerzona gwałtownie agitacja musiała doprowadzić do rozruchów ulicznych. Frankiści bowiem chcieli odwrócić uwagę mieszczaństwa polskiego od siebie. Na ulicach stolicy zaczęto głośno mówić o zdradzieckiem zachowaniu się neofitów. Mieszczanin Niewiarowski oraz Kostecki wydali pismo, w którem pomstowano na przechrztów, zarzucając im przechowywanie Moskali po piwnicach. Opinja publiczna jawnie oskarżała kupców frankistowskich, że ukrywają towary i wzmagają w ten sposób drożyznę. Zarzut okazał się słuszny. Zainteresował się tą sprawą magistrat, któremu radny miasta, wpływowy neofita, Józef Rzempołuski tłumaczył wyśrubowanie cen towarów pierwszej potrzeby dotkliwemi ciężarami, spadającemi w ostatnich czasach na kupców. Doszło do tego, że nawet "Deputacja Indagacyjna", w której skład wchodziło wielu frankistów, powołana przez Radę najwyższą do sądzenia szpiegów, wypowiedziała się ostro przeciwko zachowaniu się neofitów. Znana była sprawa wyrzchty Muszyńskiego o szpiegostwo (jedna z wielu wytoczonym frankistom) oraz świadectwa jego sąsiadów, dające miarę niechęci ludności do nowochrzeńców. Z frankistami łączyli się żydzi, zajmujący naogół stanowisko wrogie wobec nadchodzącej walki. Starszyzna żydowska, stanowiąca liczny, oświecony i wpływowy odłam tej ludności, tworzyła wówczas niejako partję rosyjską wśród żydów warszawskich, podejrzewaną o szpiegostwo.
Za przykładem warszawskich żydów szli ich współwyznawcy litewscy. Znane są liczne fakty szpiegostwa na rzecz Rosjan. Żyd wileński Gordon doniósł pierwszy Tuczkowowi o grożącym wybuchu; pierwsze również informacje o powstaniu wileńskiem zawieźli żydzi Cynyanowowi do Grodna. Wiadomości o przygotowaniach powstańczych w Mińszczyźnie udzielił Tutołminowi już w maju żyd z Miadzioła, Mowsza Szmujłowicz, który również zadenuncjował obywateli tamtejszych: Zienkowicza, szambelana Oskierkę, Wańkowicza i innych. W czasie bitwy Sierakowskiego z Suworowem pod Brześciem, we wrześniu 1794 r., żyd, podający się za delegata brzeskiej gminy żydowskiej, przywiózł sztabowi rosyjskiemu wiadomość, że współwyznawcy jego oczekują rychłego przybycia Rosjan do Brześcia i ofiarują im swoje usługi; ponadto wskazał brody, powiadomił o szerokości Bugu i Muchawca i dostarczył wielu innych ważnych informacyj. Taką przychylnością dla wojsk moskiewskich zjednali sobie żydzi sympatję wodza naczelnego i późniejszego wielkorządcy, ks. Mikołaja Repnina, który często brał ich w obronę, świadcząc, iż "wszyscy żydzi litewscy wcale nie żywią współczucia dla buntu w Polsce, ale przeciwnie, w gorliwości swojej świadczą nam przysługi".
Majowe i czerwcowe orgje w stolicy odwróciły uwagę społeczeństwa polskiego od dwuznacznego zachowywania się frankistów. Przypominały one wrześniowe mordy 1792 r. we Francji. Tłum, złożony w znacznej mierze z przestępców zawodowych podburzany przez Dembowskiego, będącego za pośrednictwem Eljasza D'Aloe w stałym kontakcie z Moskalami, Bartłomieja i Dominika Jasińskich, Nowickiego i innych, mordował bez zachowania jakichkolwiek form sądowych; łączył posądzonych lub niewinnych z winnymi, rabując zarazem wieszanych. Gdy motłoch zajęty był budowaniem szubienic, Dembowski, który wskazywał odpowiednie według niego miejsca, kazał jedną wznieść na ulicy Senatorskiej przed prymasowskim pałacem; miał w tem swój cel. Józef Piotrowski zaś, mianujący się wodzem pospólstwa, na koniu i w mundurze, co upewniało wszystkich, że ma za sobą poparcie wojska, prowadził wzburzony tłum do pałacu Brühlowskiego dla mordowania przebywających tam więźniów.
Za poduszczeniem neofitów tłuszcza otaczała też zamek królewski, napełniała dziedziniec zamkowy i pilnowała Stanisława Augusta, aby nie wyjechał. Często chrześcijanie, sprzykrzywszy sobie czuwanie, zostawiali straż Żydom.
Według planu Dembowskiego, za Warszawą miała pójść prowincja. Po miastach wojewódzkich miano utworzyć podobnież jak w stolicy, rewolucyjne sądy. Spisywano już głowy, które winne były paść ofiarą. W mniemaniu radykałów stołecznych, to, co się zrobiło przez uliczne wieszania w Warszawie było dopiero początkiem; skończyć się to miało straceniem króla. Brano się do tego powoli, stopniowo; przed królem miał zginąć prymas. Nagła, może przyśpieszona śmierć prymasa udaremniła te zamiary i oddaliła do czasu niebezpieczeństwo z ponad głowy królewskiej.
Co się tyczy Kościuszki, to miał on dosyć wichrzeń ulicznych i chciał położyć im koniec. Na jego rozkaz wojsko aresztowało podżegaczy, których surowo osądzono. Głównemu jednak sprawcy udało się uniknąć zasłużonej kary. Zawdzięczał to Dembowski wstawiennictwu Kołłątaja, przeciwko któremu, jak podaje Niemcewicz w swoich pamiętnikach, już po wypadkach podburzał on pospólstwo. Udał się Dembowski na półwysep apeniński, gdzie z czasem został generałem brygady w wojsku włoskiem.
W sferach rządowych, działających dotąd dosyć zgodnie, ostra reakcja Kościuszki na krwawe wypadki wywołała silne rozdwojenie, bardzo zgubne w swych skutkach dla sprawy powstania. Doszło do tego, że deputacji indagacyjnej odebrano prowadzenie śledztwa w sprawie wieszań czerwcowych. Stało się to ze względu na wpływy jakobińskie w gronie deputacji, których rozsadnikami byli członkowie neofici (Józef Konderski, Józef Szymanowski, Przybyłowski i inni). Powstało nawet za sprawą Krysińskiego, pochodzącego z rodziny wielce zasłużonej dla frankizmu, stronnictwo, które chciało postawić na czele powstania Jakóba Jasińskiego zamiast Kościuszki. Radykałom polskim dogadzał bowiem człowiek, który według Ogińskiego ("Memoires de Michel Ogińskl" t. II. 67-68) chciał "wezwać lud do zrzucenia niewoli społecznej". Bardziej umiarkowani uważali, że Jasiński nie był dobrze obeznany z rzemiosłem wojennem. Obawiali się oni pozatem, że skoro Jasiński zostanie naczelnikiem, zapanuje w Polsce jakobiński terror.
Krecia robota skrajnych żywiołów zachęciła Kościuszkę do energicznego aktu. Nie czując się, jeszcze w opinji publicznej dość silnym, mniemał on, że potrzeba mu nowego zwycięstwa. Była po temu pora; Fersen posunął się zbyt blisko pod Warszawę. Był to wódz marny, żadnem zwycięstwem nigdy się nie odznaczył. Pobić go było łatwo, należało tylko uderzyć nań wszystkiemi siłami, które były pod ręką. Ale Naczelnik bał się skrajnych żywiołów, nie śmiał wyprowadzić wszystkiego wojska z Warszawy. Z drobną więc tylko garstką rzucił się na dwakroć silniejszego Fersena. Pobity, ranny i wzięty do niewoli, zniknął ze sceny dziejowej.
Chwila pożądana dla wichrzycieli warszawskich nadeszła. Chcieli teraz swoje plany wprowadzić w czyn. Rzucili oni hasło wyrżnięcia rodziny królewskiej, szlachty i jeńców rosyjskich. Nadzieje ich rozwiały się jednak. Członkowie Rady Najwyższej, przestraszeni robotą radykałów, mianowali naczelnikiem Wawrzeckiego, którego sprowadzono czemprędzej z Litwy.
Skrajne żywioły w Polsce nie zrezygnowały jednak z walki. Następuje porozumienie z Izraelem Warrensem, żydem z Altony, redagującym w Paryżu niemiecką gazetę rewolucyjną. W październiku 1794 r. Warrens nadesłał komitetowi ocalenia publicznego obszerny memorjał, wykazujący konieczność wprowadzenia, przy pomocy Francji, zmian w kierunku dotychczasowych działań powstańczych w Polsce, a więc obalenia Najwyższej Rady Narodowej, ustanowionej przez Kościuszkę w Warszawie i poruczenia steru całego powstania ... "obywatelowi Sarmacie Turskiemu, osobistości w Polsce ogólnie znanej, walecznej i nieustraszonej". Projektodawca uważał, że "należy rozpalić raczej wojnę domową, aniżeli dopuścić, by się pokój ustalił; przygotować rewolucję celem zniszczenia doszczętnie despotyzmu królewskiego, feudalnego i klerykalnego"... Wiele pomóc mogłaby, zdaniem Warrensa, Turcja, gdyby zezwoliła na uformowanie oddziału powstańczego w Mołdawji przy współudziale Wojciecha Turskiego. Wieść o utworzeniu się nowego środowiska wojskowego, przybycie Turskiego z Francji, a przedewszystkiem pierwsza buntownicza głowa, która spadnie pod nożem gilotyny, wywołałyby — zdaniem projektodawcy — przewrót w umysłach ludu i spowodowałyby wypadki, które "ludzie, mało nawykli do śledzenia wpływów okoliczności postronnych na ducha narodów, z trudnością będą mogli zrozumieć".
Turski też nie pozostawał bezczynnym, usiłując skaptować Szczęsnego Potockiego, do którego wystosował dn. 6 października 1795 r. list, zapewniający, że "nie jest bynajmniej jego zamiarem rozniecić w Polsce zarzewie powstania na wzór rewolucji francuskiej"... Wichrzenia Turskiego, któremu wielce pomocnymi byli: brygadjer Wyszkowski, podejrzewany o zakopanie miljonowych. sum, które użyczyła Francja Polsce, Lewkowicz, wybitny działacz na emigracji, którego Askenazy nazywa człowiekiem podejrzanym ("Napoleon a Polska" t. I. 89) i Józef Majer, doprowadziły do nieszczęsnej wyprawy w czerwcu 1797 r. na Bukowinę, zakończonej śmiercią wielu patrjotów polskich. W wyprawie tej Turski nie uczestniczył, był bowiem zajęty wraz z Janem Dembowskim spiskowaniem przeciwko Kniaziewiczowi i Dąbrowskiemu. Dzięki Chłopickiemu, wówczas majorowi legji pierwszej, spisek ten się nie udał.




WOLNOMULARSTWO POLSKIE




PO POWSTANIU kościnszkowskiem stan materjalny kraju był opłakany. Czego nie pochłonęła wojna 1792 r., tego dokonały wysiłki 1794 r., drapieżność Moskwy liczne pożogi, sekwestry i konfiskaty. Nic więc dziwnego, że po tylu klęskach, rzeziach i łupiestwach, po takiem wyludnieniu i zbiedzeniu kraju rozgoryczenie objęło szerokie warstwy ludności. Jakobini polscy postanowili nastrój ten wyzyskać. W Warszawie powstała "Organizacja zgromadzenia centralnego", która za pośrodnictwem geometry Gorzkowskiego-Bittermana przygotowywała, na szczęście nieuskutecznioną, rzeź szlachty. Franciszek Gorzkowski w otoczeniu licznych neofitów (Lewińskiego, Jakubowskiego, Perlesa i innych) szerzył propagandę rewolucyjną między wieśniakami, buntując ich przeciwko dziedzicom. W rocznicę paryskiej sprawy Babeufa, Buonarrotiego i towarzyszy, za sprawą mechesów, z których ramienia Szymon Lewiński był kurjerem między poszczególnemi kołami spiskowców, przygotowywano wybuch powstania włościan. Skierowane ono miało być przeciwko szlachcie, nazywanej przez Perlesa wilczym rodem, który musi być wygubiony.
Nie mogąc doprowadzić do bratobójczej walki w Polsce, frankiści nie omieszkali zaopiekować się ocalałą po 1794 r. młodzieżą szlachecką. Starali się oni przedewszystkiem skupić ją w polskich organizacjach wolnomularskich, w których wychrzty odgrywali wybitną rolę. Neofici wyzyskali zręcznie fakt, że społeczeństwo polskie wraz z duchowieństwem stawiało słaby opór robocie masonerji, która pod płaszczykiem humanitarnej instytucji prowadziła agitację polityczną. Za namową frankistowskiej braci lożowej wstępowali masowo Polacy do wolnomularstwa. O wielkiem rostpowszechnieniu się masonerii u nas pisze Juljusz Falkowski, który w swojej pracy p. t. "Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce", t. I, str. 141, zaznacza, że "nie było prawie oficera w wojsku naszem... któryby do niej nieprzystąpił"... W krótkim czasie do wolnomularstwa polskiego należały najwybitniejsze osobistości na polu wojskowości, polityki i nauki.
Dało się to odczuć w zmianie ustosunkowania, się ludności rdzennie polskiej do neofitów, których liczba stale wzrastała. Jak pisze S. Hirszhorn ("Historja żydów w Polsce", str. 111). "Byli oni (neofici) dobrze widziani w społeczeństwie polskiem, które przyjmowało ich wtedy ze względami wprost nadzwyczajnemi. Dość przypomnieć córki słynnej Judyty Jakubowicz, które po przyjęciu chrześcijaństwa spowinowaciły się przez zamążpójście z arystokracją polską. Przykładów takich możnaby było przytoczyć mnóstwo"... Wzmocnieni świeżemi zastępami nowochrzczeńców, rekrutujących się przeważnie z zamożnych żydów niemieckich, którzy przybyli do Warszawy razem z urzędnikami pruskimi, frankiści zdobywali coraz większe wpływy w kraju, któremu dostarczyli w trzeciem pokoleniu licznych prawników, uczonych i artystów. Na kierowniczych stanowiskach w wolnomularstwie polskiem widzimy: Szymanowskich, Krysińskich, Majewskich, Krzyżanowskich, Lewińskich, Piotrowskich, nie licząc mnóstwa szeregowych członków lóż, pochodzenia frankistowskiego. Dzięki nim znaleźli się też w masonerji polskiej przedstawiciele żydów niechrzczonych, jak oto: Glücksberg, Kronenberg, Eisenbaum i inni. Okólnik loży "Szkoła Sokratesa" z 1820 r. głosił bowiem zasadę, że "najpiękniejszym wolnomularskiego stowarzyszenia przymiotem jest połączenie ludzi różnych narodów i języków w jedną społeczność, ogniwem wspólnej braterskiej miłości spojoną".
Podczas Królestwa Kongresowego wpływy frankistów stale wzrastały. Niedarmo zaznaczają autorzy zbiorowego wydawnictwa p. t. "Żydzi w Polsce Odrodzonej", str. 456, że "ponieważ zwolenników Franka, którzy przyjęli chrzest, liczono na 24.000, więc nic dziwnego, że ich potomkowie wywierali decydujący wpływ na opinję kraju". Szeroko rozgałęzione wolnomularstwo w Królestwie Kongresowem, którego członków liczono na tysiące, ułatwiało wychrztom coraz większą penetrację społeczeństwa polskiego. Gromadzili się w lożach ludzie, — jak powiada Karol Kaczkowski, generał sztab-lekarz wojsk polskich — których pierwszym celem była walka z przesądami i urojeniami społecznemi. Papizm, tyranja, arystokracja, fanatyzm i zabobonność — oto wrogowie, których pokazywano braciom i przeciw którym wypowiedziano wojnę dla uszczęśliwienia ludzkości. Hasła te nie przeszkadzały jednak należeniu do loży "Przesąd Zwyciężony" ks. Benedyktowi Majewskiemu, kapelanowi wojskowemu, a Michałowi Szymanowskiemu, kawalerowi Maltańskiemu, kandydować nawet na urząd W.[ielkiego] Wschodu Narodowego.
Stając w szeregach głosicieli najskrajniejszych haseł społecznych, starali się frankiści podtrzymywać i popierać nieporozumienia między chrześcijanami w masonerji. Ta metoda pobudziła generała Franciszka Krysińskiego, audytora generalnego, szefa wydziału komisji wojny, będącego syndykiem żydów chrzczonych, do zbuntowania loży "Jedność Słowiańska" przeciwko władzom wolnomularstwa legalnego. Wprowadzając rozłam do masonerji polskiej, pozostawał Krysiński w ścisłym związku z Berlinem, który za pośrednictwem konsula Szmidta nawiązał kontakt z żydostwem warszawskiem. Drugi wybitny mason pochodzenia frankistowskiego, Lewiński, senator, członek komisji prawodawczej, pełniący funkcję ministra sprawiedliwości za w. ks. Konstantego, należał wówczas do wiernych sług moskiewskich. Nic więc dziwnego, że polska młodzież uniwersytecka starała się trzymać naogół zdaleka od wolnomularstwa. Pojęła ona, jakie niebezpieczeństwo groziło jej ze strony klubów tajemnych, tych demagogicznych zborów, w których tkwili prowokatorzy, będący na żołdzie wrogich państw.
W tajnych organizacjach akademickich ("Bractwa burszów polskich" i inne) wiedli rej: Mąjewscy, Wołowscy... i Henryk Mackrott, który głosił śmierć tyranom, mason, najwybitniejszy agent tajnej policji, gdzie "pracowali" Mackrott-ojciec (mason najwyższego stopnia), Hieronim Szymanowski, Paździerska, Joel Birnbaum, Ludwik Grünberg i inni. Wszystkie najpoufniejsze czynności akademickie były śledzone gorliwie przez akademika Mackrotta i w regularnych, szczegółowych jego raportach szpiegowskich od sierpnia 1819 roku donoszone w. ks. Konstantemu. Szpiegował on pozatem związek kosynierów, gdzie zastępcą naczelnika prowincji poznańskiej był Józef Krzyżanowski z Pakosławia, o którym S. Askenazy pisze ("Łukasiński", t. II, 35), że "był to człowiek nieszczególny, głośny z nieludzkiego ze swymi włościanami obchodzenia się".
Jednym z najbardziej radykalnych ówczesnych związków tajnych był zakon Templarjuszów. Cechą charakterystyczną wszystkich rytów templarjuszowskich jest zemsta na królu Filipie Pięknym i papieżu Klemensie V za spalenie Jakóba de Molay na stosie. Ponieważ wspomniani król i papież dawno już zmarli, postacie ich uważać należy za symboliczne. Celem więc tych rytów jest walka przeciwko monarchji i Kościołowi.
Kapitan Franciszek Majewski, o którym pisze Askenazy ("Łukasiński", t. II, 89), że "był osobistością ciemną, pospolitym aferzystą związkowym, uzdolnionym do zdurzenia i wyzyskania łatwowiernych Wołyniaków i Podolaków", został upoważniony do założenia nowej loży przez kapitułę Edynburską, z której członkami, zdaniem Małachowskiego - Łempickiego, zapoznał się podczas pobytu swego w Anglji. Nowozałożona loża działała usilnie aż do wybuchu powstania listopadowego w Kijowie i Berdyczowie. Wielkorządcą jej obrany został Majewski. Wielu Tempiarjuszów było równocześnie członkami Tow.[arzystwa] Patriotycznego. Do ich liczby należał podpułkownik Seweryn-Krzyżanowski (zaufany Łukasińskiego), "dźwigający z natury pewne braki duchowe, obniżające jego wartość" (S. Askenazy, "Łukasiński", t. II, str, 71).
Denuncjował też Polaków przed w. ks. Konstantym konsul pruski w Warszawie, Szmidt, żyd z pochodzenia. Posiadał on tajną policję, w której odgrywał ważną rolę młody bankier, Aleksander Laski, pasierb i wspólnik największego wówczas potentata finansowego w stolicy, Samuela Fraenkla. Otóż ów Szmidt, o którego niskim poziomie moralnym świadczy fakt wykorzystania uwięzienia jego znajomego Grzymały (członka Tow. Patrj.) celem uwiedzenia jego żony, zmierzał systematycznie do zatrucia stosunków polsko-rosyjskich. Wiedziano bowiem dobrze w Berlinie, że car Aleksander, pomimo całej umiejętności panowania nad sobą, niezawsze potrafił ukrywać się z głęboką do Prus niechęcią, zaś wybuchowy w. ks. Konstanty nie krępujący się ze swą odrazą do Katarzyny i jej rozbiorowej z Fryderykiem spółki, dawał ujście swym antypatjom pruskim w sposób równie częsty, jak dobitny. Troska więc o zapobiegnięcie zawczasu groźbie utraty Poznańskiego znajdowała wyraz w ówczesnej działalności pruskiego konsula, współpracującego z Nowosilcowem i osławionym Joelem-Mojżeszem Birnbaumem, którzy denuncjowali przed berlińskim rządem polską młodzież, studjującą na wszechnicach niemieckich. Pozostawał pozatem Szmidt, jako sekretarz do jęz. niemieckiego "Wielkiego Warsztatu" przy "Wielkim Wschodzie Narodowym", w bliskim kontakcie z lożami stolicy. Nie obcą mu była też wielka niechęć, jaką żywili żydzi do ludności polskiej w Królestwie, co ułatwiało wywiadowczą pracę neoficie Laskiemu (zaufanemu ministra spraw zagranicznych Bernstorffa w Berlinie), który miał do swej dyspozycji biuro, składające się początkowo z sześciu urzędników, potem znacznie wzmocnione.






POWSTANIE LISTOPADOWE




WYBUCH REWOLUCJI LIPCOWEJ w Paryżu i naśladujące ją powstanie w Belgji odezwały się żywem echem w Królestwie Kongresowem. Wśród radykalnych żywiołów kraju rozbudziły się nadzieje. Wbrew dążeniom ludzi umiarkowanych, pragnących odroczenia burzy rewolucyjnej, którą uważali za zgubną dla kraju, skrajni parli do czynu. Rozpoczęli oni energiczną kampanję między młodzieżą, wciągniętą do spisku, za natychmiastowem rozpoczęciem akcji zbrojnej. Na czoło agitatorów wysunęli się: Józef Zaliwski podpor. I-go pułku piechoty, "człowiek ordynaryjny, tępego i małego pojęcia, pokątny intrygant i kłamca" (Mochnacki: "Powstanie narodu polskiego" t. II. 82, 111) i Józefat Bolesław Ostrowski, tak zwany Ibuś, żyd z pochodzenia. Znana gadatliwość polska doprowadziła do odkrycia związku młodzieży akademickiej. Doniesiono o tem w ks. Konstantemu. Została ustanowiona komisja śledcza dla badania konspiratorów. W kołach spiskowych wywołało to zaniepokojenie. Obawiano się, i całkiem słusznie, że komisja śledcza wyciśnie z uwięzionych akademików pewne zeznania i odkryje konspirację i jej zamiary. Postanowiono przeto przyśpieszyć wybuch powstania.
Wypadki nocy listopadowej pobudziły do działania wrogie Polsce żywioły. Energiczną akcję rozwinął znany już nam konsul pruski Szmidt. Jego złowrogą zasługą było, że niedopuścił do zlikwidowania rozwijających się wydarzeń i sprowokował, że stały się one podstawą do późniejszej walki zbrojnej. Pośredniczył on bowiem w poufnej rozmowie między Władysławem Zamoyskim a W. Księciem w ofiarowaniu, w imieniu masonerji, korony polskiej "bratu w zakonie" Konstantemu. Układy te zostały udaremnione wprawdzie na posiedzeniu Rady Administracyjnej przez męskie wystąpienie Lubeckiego, który przeszkodził w swoim czasie rosyjskiemu ministrowi skarbu Kankrinowi (z pochodzenia niemieckiemu żydowi) w zrujnowaniu ekonomicznem Królestwa. Pertraktacje w Wierzbnie uniemożliwiły jednak w pierwszych dniach po nocy listopadowej jasność i decyzję zarządzeń władz, co sprawiło, że rozwój wypadków potoczył się znaną, a tak smutną losów koleją. Pewne koła dążyły też do wywołania jak najżywszych nieporozumień wewnątrz tajnych organizacyj, ażeby pozbawić w nich decydującego głosu rdzenny żywioł polski. Użyto do tego Lelewela, który o swej roli w dziejach spisku Wysockiego zostawił cenne wyznanie. Znajduje się ono w dziele Śliwińskiego p. t. "Joachim Lelewel" str. 201, gdzie czytamy: "Wszakże pochlebiam sobie, żem mógł nieco wpłynąć na przyjęcie zasad przez spiskową młodzież, z których główniejsze przytoczyć wypada. Przysięgali sobie poświęcić się bezinteresownie, powołując tylko naród i wszelkie jego klasy do powstania". Dzięki Lelewelowi w łonie tajnych organizacyj, ofiarujących Konstantemu koronę, zorganizowano spisek, który miast władzy miał przynieść śmierć księciu.
Już w pierwszych dniach po wybuchu powstania członkowie Klubu Patriotycznego rozpoczęli zgubną dla kraju działalność. Celem klubistów, w których szeregach znajdowało się wielu neofitów, jak np. Jan Czyński, Tadeusz Krępowicki (późniejszy zwierzchnik węglarstwa polskiego), Jan Majewski, Krzyżanowski, kapitan Majzner i wielu innych, była rewolucja społeczna. Nienawidzili oni szlachty, wpatrzeni w rewolucję francuską, której krwawe praktyki chcieli zastosować w Polsce. Gmina rewolucyjna, a nawet rewolucyjna komuna, jako władza najwyższa, była celem, ku któremu zmierzali klubiści.
Na początku grudnia zaczęły krążyć po mieście najdziwaczniejsze wieści, te w Petersburgu wybuchła rewolucja, że Mikołaj zginął, że Francja wypowiedziała wojnę Prusom, że powstało W. ks. Poznańskie, Litwa, Wołyń, Podole i Ukraina, że korpus litewski przypiął białe kokardy i idzie do wojew. krakowskiego, ażeby je osłaniać przed zamierzonem jakoby wkroczeniem Austrjaków. Szemrano na członków Rządu, zarzucając im brak aktywności. Skrajne żywioły dążyły do zerwania wszelkich rokowań Rządu z carewiczem Konstantym. Po wiecu, który odbył się 3 grudnia w Sali Redutorwej, wysłano deputację do Rady Administracyjnej z żądaniem rozpoczęcia bezwłocznej walki z wrogiem.
Głównym celem ukrytych ataków była osoba Chłopickiego, którego rozpoczął zwalczać Klub Patrj. Mechesi nie mogli widocznie przebaczyć dyktatorowi jego dążeń do uniknięcia zbrojnej Rozprawy z Rosją. Nie wierzył on w powodzenie powstania, a krwi polskiej rozlewać daremnie nie chciał. W rozmowie z Czartoryskim oświadczył Chłopicki: "Nie mam innych widoków, nadziei i zamiarów, jak tylko Kongresowe Królestwo w całości utrzymać, ale utrzymać z całą niepodległością, jaką mu traktaty i konstytucje zawarowały. Będę żądał, aby odtąd konstytucja nie była martwą literą, ale w całej świętości zachowana została. Będę się domagać, aby wojska rosyjskie w Królestwie nie konsystowały, bo to da większe znamię i gwarancję naszej niepodległości. Tego wszystkiego zażądam i otrzymać muszę". (B. Limanowski: "Historja Demokracji Polskiej w epoce porozbiorowej" t. I. 213).
Klub Patrjotyczny, w którego skład wchodzili wojskowi, co nigdy pułków nie widzieli i prochu nie wąchali, literaci bez wydawców, adwokaci bez klijentów, eks-księża i eks-szpiedzy przedpowstaniowego rządu, rozpoczął zaciętą walkę przeciw dyktaturze Chłopickiego. Największą czynność rozwinęli najradykalniejsi z klubistów: Czyński, Krępowicki, Wojciech Kazimierski, J. B. Ostrowski, przy cichem poparciu wpływowych członków innych stronnictw, jak to posła Jasińskiego oraz Krysińskich i Wołowskich, potomków najgorliwszych szermierzy i krzewicieli frankizmu... W "Nowej Polsce" (organie secesji radykalnej części Kaliszan, którego redaktorami byli Kazimierski i J. B. Ostrowski), Dominik Krysiński, prof. uniw. i poseł na sejm pisał o dyktaturze Chłopickiego, że "Europa zrozumie ją, jako przygotowanie do pogromu żydów". Żądał on w drukowanej przez siebie broszurze, ażeby ministrowie byli mianowani przez sejm, a nie przez rząd. Prof. Krysińskiego, za krytykowanie działalności którego został napadnięty na dziedzińcu zamku królewskiego rektor Linde, wspomagali w walce: deputowany Wołowski, człowiek próżny i żądny popularności, oraz Aleksander Krysiński, sekretarz Chłopickiego, zgięty pokornie, zręczny, nieodłączny totumfacki dobrodusznego dyktatora. Wystąpienia Krysińskich i Wołowskich były zgubnym przykładem dla innych. Niektórzy z publicystów "Kurjera Polskiego", organu Kaliszan (którego redaktorem był Wincenty Majewski, a najwybitniejszym ze współpracowników Adrjan Krzyżanowski), pracującego nad utrąceniem dyktatury, oświadczali wprost, że są gotowi Chłopickiego zastrzelić.
Wprost przeciwne stanowisko zajęła polska młodzież akademicka, grupująca się około prof. Szyrmy. Oświadczyła ona, że gotowa jest użyć gwałtu przeciwko sejmowi, gdyby z jego przyczyny dyktator miał utracie swoją władzę. Studentów popierało społeczeństwo polskie stolicy, które nazywało Chłopickiego zbawcą ojczyzny i porównywało go z Kościuszką. Pełną entuzjazmu dla dyktatora była również armja, która chciała go widzieć na czele rządu zamiast Czartoryskiego. W przekonaniu wojskowych Chłopicki był najdzielniejszym generałem.
Tak wielka popularność Chłopickiego zaskoczyła krypto-żydów. Postanowili oni zaszachować dyktatora. Po odpowiedniem przygotowaniu gremjum posłów, Franciszek Wołowski, na jednym z posiedzeń sejmu przemówienie swoje zakończył okrzykiem: "Dziś jeszcze w obliczu Europy wyrzeczmy, że Mikołaj I przestał nad nami panować". Następnie sejm przystąpił na wniosek tegoż frankistowskiego mówcy (członka komisji prawodawczej), popartego energicznie przez Krasińskiego, Czyńskiego, Krępowickiego i innych, do uchylenia wszystkich artykułów konstytucji Królestwa, które, po ogłoszeniu detronizacji cara i usunięciu całego jego rodu od tronu, były w sprzeczności z nowym stanem rzeczy. Doprowadziło to do szeregu zatargów między Sejmem a Chłopickim, który uważał, że taka uchwała sejmu utrudnia mu prowadzenie układów z Rosją, gdzie wpływy neofitów żydowskich były też dość silne na dworze carskim, nie przypadkowo bowiem Mikołaj I, mianując w marcu 1831 r. nowych członków Rady Administr., postawił na jej czele neofitę Engla, a wydział skarbu powierzył zięciowi jego, neoficie Fuhrmanowi.
W styczniu 1831 r. zniechęcony Chłopicki zrzekł się dyktatury. Napróżno pewne koła poselskie, poparte przez armię, czyniły starania o odwołanie tego. Wojsko, którego przedstawiciel, ppłk. artylerii Dobrzański, wystąpił z formalnym oskarżeniem, że klubiści namawiali saperów i 4-ty pułk liniowy do obalenia dyktatury zbrojną ręką, przyjęło wiadomość o ustąpieniu Chłopickiego z przygnębieniem. Od kilku pułków wysłano deputację, żądającą wyjaśnienia, czy Chłopecki został oddalony, czy też sam złożył dyktaturę. Wątpliwości przyjaciół popularnego wodza usunął neofita dr Wolff, który, jako dawny lekarz i przyjaciel Chłopickiego, prosił ich, żeby byłemu dyktatorowi nie poruczyli żadnej ważnej czynności, gdyż dostaje on pomieszania zmysłów.
Upadek dyktatury Chłopickiego klubiści uważali jako skompromitowanie się próby szukania ratunku przez jedynowładztwo żołnierza. Zdaniem ich, nic innego nie pozostało, jak rewolucja społeczna. Miał jej dokonać lud stolicy. Po Warszawie zaczęły krążyć listy osób, których skrajni dla wielu względów znienawidzili. Miały to być pierwsze ofiary "gniewu ludowego". Wkrótce jednak frankistowscy członkowie Klubu Patrj. doszli do żałosnego dla siebie wniosku, iż te rogate czapki Warszawy miały tylko jedną myśl polityczną, jedno uczucie narodowe: "nienawidzjeć Moskali" i znali tylko jedno hasło: „wyrżnąć Moskali".
Rzemieślnikom polskim nie brakło bohaterstwa i poświęcenia się. Szli oni w ślady Kilińskich i Morawskich. Z samej czeladzi krawieckiej utworzono artylerję wałową. Podczas szturmu stolicy licho uzbrojony lud śpieszył zewsząd ku obronie. Wszystko inne było dla niego obce. Lud staromiejski, drobni rzemieślnicy, wyrobnicy, czeladnicy, terminatorzy i rybacy Powiśla, gorliwie ciągnąc na wiece i chciwie słuchając mów ognistych, nie chcieli jednak popierać agitatorów, gdy ci sięgali po władzę.
Niepowodzenie nie powstrzymało skrajnych elementów od dalszej działalności. Uważali oni bowiem, że samo powstanie bez rewolucji socjalnej nie uda się. Agitacja klubistów zaczęła przedostawać się do armji. Szczególnie silną stała się po bitwie pod Ostrołęką. Członkowie Klubu starali się wszelkiemi siłami wzbudzić w armji niezadowolenie i podejrzliwość ku zwierzchnikom, zarzucając im zdradę. Na rękę demagogom szło zachowanie się poszczególnych wyższych oficerów pochodzenia frankistowskiego. Zbyt dobrze wiadome było nie podporządkowanie się Szymanowskiego rozkazom dowództwa w bitwie pod Szawtami, która zakończyła się klęską Polaków. Sarkano głośno na Lewińskiego za dezorganizację sztabu i czerpanie bez wiedzy wyższych władz z kasy komisji kwaterunkowej. Mówiono w stolicy o nadużyciach w pracujących dla armji zakładach, nad któremi miał nadzór generał Pawłowski. Puszczono w armji pogłoskę o istnieniu tajnej organizacji "rycerzy sztyletu", która postawiła sobie za zadanie wymordowanie wyższych oficerów. W prasie warszawskiej, kierowanej przeważnie przez neofitów, a specjalnie w organie Klubu, "Nowej Gazecie", subsydjowanej przez zdrajcę Dombrowskiego Ksawerego, rozpoczęło się jawne szczucie przeciwko osobie Skrzyneckiego. Najenergiczniej występował przeciwko naczelnemu wodzowi późniejszy redaktor "Echa miast polskich", Jan Czyński, co do którego istnieją poważne poszlaki, że był on szpiegiem rosyjskim. Antysemita Skrzynecki, który nie chciał generałowi Lewińskiemu powierzyć dowództwa na Litwie, okrzyczany został przez neofitów za zdrajcę, którego trzeba powiesić. Na początku sierpnia 1831 r. Czyński posunął bezczelność tak daleko, iż żądał wprost od rządu, ażeby przedsięwzięto energiczne środki przeciwko Skrzyneckiemu, który, staje się coraz niebezpieczniejszym. Klubiści, marzący o konwercie i terrorze, postanowili dokonać przewrotu za poradą Maurycego Mochnackiego, który zdaniem Szmitta ("Historja polskiego powstania" t. III, 344) "nie był człowiekiem bezinteresownym", miano obalić Skrzyneckiego i Czartoryskiego z pomocą generała Krukowieckiego, zakamieniałego wroga naczelnego wodza. Mochnacki uważał, że Krukowieckiego, gdy spełni przeznaczoną mu rolę, łatwo będzie usunąć. W domu redaktorowej Chłędowskiej, Czyński, Krępowicki i inni zawiązali tajne sprzysiężenie, mające na celu drogą gwałtownych, rewolucyjnych wystąpień i krwawego zamachu na rząd (przedewszystkiem zaś na Czartoryskiego) obalić go i utworzyć rząd rewolucyjny. Klubiści, zapomniawszy o wojnie i o wrogu, który znajdował się w pobliżu stolicy, zarzucili miasto proklamacjami, wzywającemi ludność do rewolucji. W smutny dzień 15 sierpnia 1831 r. tłum zapełnił Sale Redutowe. Zebraniu przewodniczył Czyński, który mówił, że rząd i wodzowie, zamiast przygotowywać wszystko do walki, myślą jedynie o układach. Stąd podniecone masy, z okrzykiem "zdrada", pociągnęły pod Zamek i dokonały krwawego samosądu. Motłoch, powiesiwszy wszystkich więźniów, nie rozchodził sięs głośno krzycząc: "Śmierć arystokratom". Chciano zniszczyć drukarnię dziennika "Zjednoczenie". Energiczna interwencja Krukowieckiego zapobiegła częściowo rozszerzeniu się ekscesów. Część tłumu jednak pociągnęła za wolską rogatkę, gdzie dokonała dalszych egzekucyj. Najgłówniejszych jednak, zdrajców nie dosięgnęła ręka sprawiedliwości. Dzięki Aleksandrowi Krysińskiemu poginęły akta tajnej policji w Belwederze, zawierające dokładne spisy szpiegów, wśród których nie brak było zapewne przedstawicieli najwybitniejszych rodzin frankistowskich i żydowskich. W Warszawie głośno mówiono o tem, konsekwencyj jednak nie wyciągnięto. Frankistowscy przywódcy klubistów chcieli te smutne wypadki sierpniowe przeistoczyć w prawdziwą rewolucję. Na szereg dni przed zaburzeniami mówili oni o mającej wkrótce wybuchnąć rewolucji socjalnej. Zrewolucjonizowana ludność miała zmusić sejm do zamianowania Rady Najwyższej, któraby się składała z 9 lub 15 członków, łączących w sobie władzę prawodawczą i wykonawczą. Rada ta, zdaniem Czyńskiego, który zamyślał o stworzeniu rządu z bliskich mu pochodzeniem i zapatrywaniami osób — miała stać się dla Polski tem, czem była w 1793 r. konwencja dla Francji. Sejm po zamianowaniu Rady Najw. powinien był się rozwiązać. Ponad Radą miała stanąć dobrana grupa ludzi. Jak wyobrażali sobie frankiści rewolucję społeczną, o tem pisał później Czyński w swojej francuskiej broszurze p. t. "La Nuit du 15 aout 1831 a. Varsovie", w której, co najciekawsze, nic nie wspomina o rozwiązaniu kwestji włościańskiej. A była to przecież sprawa, którą klubiści wszędzie podnosili jako najważniejszą do załatwienia. Pilniejszą bowiem sprawą dla Czyńskiego i towarzyszy było rozprawienie się na wzór francuski z t. zw. arystokratami. Miało to przyśpieszyć upadek społecznego porządku feudalnej Europy. Zdaniem wielu z nich, rewolucja socjalna w Królestwie objęłaby też Rosję, przygotowując grunt dla nowych Steńków Razinów i Pugaczewów.
Nawet po upadku stolicy nie zaprzestali klubiści swojej agitacji. Dzięki nim nie ustawały niesnaski wśród, stronnictw, które wpływały demoralizująco na armję. Niedarmo pisze Szmit, ("Historja..." t. III, 605), że "członkowie klubu i dziennikarze przygotowali nowy spisek".
Co się tyczy prawowiernych żydów, to zachowywali się oni podczas powstania listopadowego w stosunku do Polaków naogół nieprzyjaźnie. Lękali się oni bowiem, aby, po zaprowadzeniu w Królestwie nowego porządku, nie utracić tysięcznych korzyści, których, przy ogólnej, do najwyższego stopnia doprowadzonej demoralizacji urzędników, za moskiewskiego rządu używali. Faktorstwem, pochlebstwem, płaszczeniem się i złotem umieli żydzi pozyskać sobie najeźdźców. To też po wzięciu Warszawy, jak pisze Otton Spazier ("Hisiorja powstania narodu polskiegow 1830 i 1831 r. t. I. 305) "car Mikołaj hojnie łaską swoją wszystkich żydów obsypywał, szczególnie żydów w Królestwie, którzy mu się niemało na szkodę powstańców przysłużyli". Nie zachwycił się żydami polskimi, których współbracia paryscy wiedzieli wcześniej od rdzennych Polaków o wybuchu powstania (Sapieha: "Wspomnienia" str. 110) i ich zachowaniem się podczas wypadków 1831 r. słynny rewolucjonista rosyjski Bakunin. Jego zdaniem: "...żydzi polscy... w czasie ostatniego powstania chcieli służyć jednocześnie obydwom stronom walczącym, Polakom i Rosjanom, wobec czego jedni i drudzy ich wieszali" (J. Kucharzewski: "Od Białego Caratu do Czerwonego" t. II. 157). Uwiecznił też zachowanie się żydów, podczas wypadków 1831 r., mistrz Juljusz Kossak w akwareli p.t. "Zaaresztowanie szpiega".




RZĄDY PASKIEWICZA W KRÓLESTWIE




PO UPADKU powstania listopadowego około 50.000 osób udało się na emigrację. Był to kwiat społeczeństwa polskiego. Ludzie zajmujący najwybitniejsze w kraju stanowiska, jak np. utalentowani pisarze, prawnicy, uczeni, doświadczeni oficerowie, wreszcie cała rzesza żołnierzy, uświadomionych oraz pełnych zapała do czynu i pracy, cały ten zasób talentów rozmaitego rodzaju, sił moralnych i fizycznych, był bezpowrotnie niemal dla kraju stracony. Ci ludzie, przeznaczeni z mocy swego uzdolnienia do odegrania pierwszorzędnej roli w życiu narodowem, wyrzuceni zostali siłą wypadków poza granice ziemi ojczystej. Polska, zniszczona podczas wojny, opuszczona przez wojsko, sejm, rząd i wszystkich dotychczasowych swoich przewodników, zlana krwią, pokryta smutkiem, oddana została na łaskę i niełaskę wrogów. Mógł więc rząd rosyjski robić, co chciał. Zaprowadzono natychmiast stan wojenny w kraju. "Najwyższy sąd kryminalny" sądził uczestników powstania. Wzięty do niewoli Piotr Wysocki (którego nie chciał bronić mecenas J. T. Wołowski), skazany został wraz z wieloma towarzyszami na ciężkie roboty w kopalniach syberyjskich. Kroczyli ci męczennicy sprawy polskiej z ogolonemi głowami, skrępowani powrozami i skuci kajdanami przez wielkorosyjskie równiny na Wschód, witani błotem, kamieniami i szyderskiemi wołaniami. Jednocześnie w Królestwie i na Litwie rozpoczęli zaborcy pracę, mającą na celu zniweczenie wszelkich śladów państwowości polskiej. Ponieważ tę państwowość reprezentowała i odczuwała podówczas niemal wyłącznie szlachta, która była rdzennie polska, przeto była ona w oczach wroga najniebezpieczniejszą. Postanowiono więc ją przedewszystkiem osłabić i pozbawić wpływu na resztę ludności. Podstawą do zamierzonego dzieła miało być wywłaszczenie polskiej szlachty z ziemi, co przeprowadzono w olbrzymich rozmiarach. W samem Królestwie moskale skonfiskowali przeszło 400.000 morgów ziemi. Na Litwie, Ukrainie, Podolu i Wołyniu zabrano przeszło 3.322.675 morgów. Ludwik Lubliner w swojej pracy p. t. "Les Confiscations des Biens des Polonais sous le règne de l’empereur Nicolas" podaje, że po powstaniu 1831 r., według rządowych, niedokładnych zresztą spisów, skonfiskowano majątki: 2.889 obywatelom na Litwie i Rusi, wartości 226.337.333 zł. polsk. (nie licząc rozległych dóbr zakonnych i duchowieństwa świeckiego) oraz 2.625 obywatelom w Królestwie Polskiem. Prócz nieruchomości skonfiskowali moskale zakonnikom i księżom na Litwie i Rusi 145.461 rb. srebr. pobożnych legatów, a obywatelom z Litwy i Rusi — 1.066.914 rb. srebrem, 1.074.376 zł. polsk. i 13.591 dukatów. Pozatem po 1839 r. (cio 1856 r.) zabrano jeszcze szlachcie polskiej 551 majątków.
Rozprawiwszy się ze szlachtą folwarczną, z której środowiska wyszli bohaterscy przywódcy narodu, usiłującego w krwawych i heroicznych zmaganiach odbudować upadłą politycznie ojczyznę, najeźdźca zabrał się do zaściankowej braci. Rosjanie tępili drobną szlachtę wszelkiemi sposobami, jako najofiarniejszy stan, który w powstaniu najliczniej zasilił szeregi wojskowe, pokotem kładąc się na pobojowiskach i tysiącami zaludniając kopalnie i tajgi syberyjskie. Korzon oblicza, że w okresie od 1832 do 1849 r. najmniej 54.000 mężczyzn (nie licząc kobiet i dzieci), pochodzących z drobnej szlachty, wysiedlono z ziem litewskich i ruskich na bezludne stepy kraju noworosyjskiego. Pobór rekrucki, w nieodpowiednio wysokim stopniu, przerzedzał także silnie stan szlachecki. Zdaniem Korzona nadwyżka rekruta w wyżej wymienionych latach wynosiła około 72.000 osób.
To też szlachta zagonowa topniała stopniowo we wschodnich województwach dawnej Polski, już za panowania Mikołaja I. Liczba jej zmniejszyła się o trzy czwarte. Rezultatem tego było zmniejszenie się o połowę niemal ludności, zamieszkującej ziemie, leżące na wschód od Bugu i Niemna i wyznającej łaciński obrządek (nie licząc 600.000 unitów, oderwanych od Kościoła). W samej diecezji Podolskiej liczba katolików zmalała o dwieście tysięcy osób.
Miejsce przerzedzonego rdzennie polskiego stanu kierowniczego (wojna i emigracja pochłonęły większość ludzi ze średnim i wyższym wykształceniem) zajęli, po powstaniu listopadowym, przede wszystkim wzrastający stale w liczbę i znaczenie, neofici żydowscy. W pierwszej połowie zeszłego stulecia, od r. 1825 począwszy, chrzcili się wszyscy urzędnicy żydowscy monopolu tytoniowego, metryka bowiem była im potrzebna do awansu. Sprzeniewierzali się także Staremu Zakonowi ze względów praktycznych lekarze i dentyści, zmuszeni do ciągłego ocierania się o ludność chrześcijańską, szczęśliwym misjonarzem była także miłość. Najlepszym tego dowodem była duża ilość ochrzczonych żydówek, zaślubiających przeważnie dawniejszych neofitów. Miały one widocznie ustrzec wychrzczonych mężczyzn od łączenia się z aryjskiemi niewiastami.
Przychylne ustosunkowania się możnych do neofitów przyczyniło się poważnie do wzrostu liczby pozornych chrześcijan. Od 1814 r. działało w Warszawie "Towarzystwo biblijne", które miało na celu szerzenie chrześcijaństwa wśród żydów.
Towarzystwu, zainicjowanemu przez Adama Czartoryskiego, sprzyjał zarówno rząd warszawski, jak i ministeria w Petersburgu. Trzymał żydów do chrztu i ks. Józef Poniatowski z siostrzenicą Aleksandrą Potocką; cały ich legion trzymał minister Grabowski, syn króla Stanisława Augusta, z siostrą Izabelą Sobolewską. Grabowski posunął gorliwość chrześcijańską do tego stopnia, że nadał jednemu ze swoich synów chrzestnych, Lichtenbaumowi z Rawy, własne nazwisko. Księżna Joanna Łowicka nie odmawiała także neofitom swej łaski. Najwięcej jednak chrześniaków posiadał Paskiewicz, który stawał albo sam w kościele, albo posyłał w swojem zastępstwie którego z wyższych urzędników. Czasami zapisały księgi kościelne nazwisko Paskiewicza, jako ojca chrzestnego, kilka razy tego samego dnia.
Neofici katoliccy, korzystając z prawa polskiego, które pozwalało nowochrzczeńcom (aż do r. 1850) zmieniać razem z chrztem nazwisko, przyjmowali prawie wszyscy nazwiska, kończące się na "ski". Neofici ewangeliccy zadowalali się przeważnie drobnemi zmianami w pisowni.
Po r. 1831 miejsce zrujnowanych fortun szlacheckich w Królestwie zajęły wielkie majątki wychrztów. Na monopolu tytoniowym dorabiali się głównie neofici. Z tego źródła powstały miljonowe majątki: Newachowiczów, Haipertów, Frankensteinów, Koniarów, Laskich, Kronenbergów, wywodzących się od Abrahama Hirszewicza, faktora Stanisława Augusta, Epsteinów, Blochów, Wawelbergów, Rotwandów i wielu innych. Umieli oni wydobyć setki miljonów z naszego ubóstwa. Z pomocą tych pieniędzy zdobyli szybko stanowisko towarzyskie, koligacje, godności, zaszczyty, ordery, no i tytułowanych, lecz najczęściej mocno ograniczonych zięciów.
Szeregi frankistów, którzy w dalszym ciągu żenili się między sobą i odprawiali jakieś tajne obrządki ("Żydzi w Polsce Odrodzonej", str. 280), zostały znakomicie wzmocnione przez nowe zastępy wzbogaconych neofitów. Ludności polskiej w Królestwie, która, wskutek wypadków 1831 r., zmniejszyła się o 326.000 osób (sama stolica straciła 35.000), sądzone było odczuć ciężką rękę rozpanoszonych kryptożydów, wspieranych przez współbraci rosyjskich. Liczni i wpływowi byli bowiem w ówczesnej Rosji mechesi. Korzystając z naiwnego dążenia wnuków carowej Katarzyny do rusyfikowania żydów przez narzucenie im wiary schizmatyckiej (po r. 1831 na obszarze W. Ks. Litewskiego obowiązywało prawo, że żyd mógł być ochrzczony tylko w cerkwi), dochodzili tamtejsi nowochrzczeńcy do najwyższych stanowisk w kraju. Stworzyli oni nową warstwę ludności: pozornych moskali pochodzenia żydowskiego, których liczbę w samym tylko Petersburgu za Mikołaja I historyk żydowski Schipper ("Żydzi Królestwa Polskiegcj w dobie powstania listopadowego", str. 84) podaje na 8.000 osób. Gotowi na wszelkiego rodzaju uciemiężenia i podłości, neofici rosyjscy starali się okazać największą gorliwość w uciskaniu Polaków. Wiedzieli oni dobrze, iż im więcej okazywać będą patrjotycznego moskiewskiego apetytu, tem chętniej rozdzielać będzie rząd carski pomiędzy nich majątki gnębionej szlachty polskiej.
Wzrost wpływów neofitów rosyjskich datuje się od czasów wojen Moskwy z Napoleonem. Liwerantem armji carskiej był wówczas Peretz, bankier petersburski, w którego biurze pracowali jako oficjaliści i agenci: Kankrin, żyd heski, Engel, Fuhrman, Werner, Newachowicz, Halpert, Koniar i inni. Wszyscy oni zmienili wiarę, ażeby w krótkim czasie zająć wysokie stanowiska. Kankrin za rządów Mikołaja został ministrem skarbu. Zawiadując tak ważną gałęzią służby publicznej, był on ulubieńcem cara i protektorem dawnych kolegów, którzy zawszę trzymali się razem i żydom powierzali najzyskowniejsze przedsiębiorstwa. Engel, jako rzeczywisty radca stanu, znajdował się w sztabie Paskiewicza podczas kampanji 1831 r. i w miejscowościach, zajętych przez moskali, przywracał carskie rządy. Po upadku Warszawy był on prezesem rządu tymczasowego i przy boku Paskiewicza reorganizatorem Królestwa Polskiego. Za jego protekcją mianowano Fuhrmana, jego zięcia, głównym dyrektorem komisji skarbu. Kankrin (obdarzony później tytułem hrabiowskim), Engel i Fuhrman nie zapomnieli też o neofickich kolegach z biura Peretza, oraz o ich krewnych i przyjaciołach. Halpert został mianowany wysokim urzędnikiem w Warszawie, Werner dyrektorem loterji Królestwa, Koniar otrzymał dzierżawę monopolu tytoniowego, a potem dzierżawę górnictwa polskiego, a Epsztejn przebudowę X-go pawilonu w Cytadeli.
Z wielką nienawiścią odnosili się najwpływowsi neofici rosyjscy do szlachty polskiej; tak np.: rozporządzeniem ministra skarbu Kankrina (Angenberg l. c. pag. 889) nakazano gubernatorowi podolskiemu, Łubianowskiemu przesiedlenie 5.000 rodzin zaściankowej szlachty na Kaukaz. Na zesłanie skazani byli nietylko biorący udział w powstaniu, ale i ci, którzy nie cieszyli się zaufaniem władz państwowych. Jakkolwiek rozkaz był dość wyraźny i mógł być stosowany dowolnie, jednak Rosjanin Łubianowski przez poczucie humanitarne nie śpieszył się z jego wykonaniem; żądał on wyjaśnień od ministra, okazując ludzkość i pewne względy dla nieszczęśliwych. Dopiero ponowny rozkaz Kankrina zmusił Łubianowskiego do rozpoczęcia akcji przesiedleńczej. Nie czuli też wielkiej sympatii do szlachty zagonowej poszczególni przywódcy neofitów polskich. Tak w pracy P. J. Wołowskiego p. t. "O arystokracji, liberalizmie i demokracji", str. 28 czytamy: "Przed i za Kościuszki - i w 1830 r. owa drobna szlachta liczbą swoją wpływ przeważny mająca... nigdy nie umiała wznieść się aż do pojęć ostatecznych o tym lub owym żywiole, którego użyciem możnaby wyrwać kraj z toni. Między żywiołem arystokratycznym, opierającym swe nadzieje wyłącznie na Europie gabinetowej, dyplomatycznej, a dynamistami rewolucyjnymi poruszał się ów tłum drobnych pojęciami". Wróżył jej zagładę w swojem przemówieniu 29 listopada 1832 r. Krępowicki. Leopold Kronenberg zaś miał się wyrazić, według zapewnień, Lesznowskiego, redaktora "Gaz. Warsz.", że "dopóty u nas nie będzie dobrze, dopóki ostatniego szlachcica polskiego nie wywiozą na Sybir".
Dokuczał też bardzo Polakom Fuhrman, który, po osunięciu Engla z prezesury rządu tymczasowego, kierował nadal skarbem Królestwa. Temu zaciekłemu wrogowi Polaków zawdzięczała ludność Królestwa szereg niefortunnych posunięć rządu tymczasowego. Dzięki Fuhrmanowi upadł wniosek Rosjanina Strogonowa, aby fundusz na edukację publiczną na r. 1833 zwiększyć o zł. p. 374.668. Napróżno Strogonow wyłuszczał, że dotychczasowy fundusz na wychowanie publiczne okaże się niewystarczający. Argumentacja neofity zwyciężyła. Fuhrmanowi zawdzięczała uboga młodzież polska, że nie mogła korzystać z bezpłatnej nauki w szkołach gimnazjalnych. Powołując się na względy budżetowe uważał on, że jedynie dzieci urzędników mogą być od wpisu uwalniane. W tym samym czasie jednak proponował on wprowadzenie nagród pieniężnych dla najpilniejszych nauczycieli języka rosyjskiego w gimnazjach i szkołach zawodowych. Przeforsował też Fuhrman, wbrew opinji wielu Rosjan, ustawę, która wprowadzała do składu zwierzchności Akademji duchownej rzymskokatolickiej osobę świecką, zasiadającą z ramienia rządu z głosem stanowczym i donoszącą do wiadomości dyrektora głównego S. W. D. i 0. P. o wszystkiem, coby na uwagę zasługiwało. Jako dyrektor przychodów i skarbu umiał Fuhrman z krzywdą swego urzędu powiększać prywatną fortunę. Postarał się on o nadanie sobie donacji Brwilno w pow. gostyńskim, która dawała 30 tys. rb. dochodu rocznie. Nie zapominał Fuhrman również o neofitach polskich, z którymi łączyły go często więzy przyjaźni. Za jego rządów komory celne w Królestwie zostały wypuszczone w dzierżawę bankierowi Epsztejnowi, co nie okazało się korzystne dla skarbu.
Po Englu obowiązki prezesa rządu tymczasowego wziął na siebie Paskiewicz. Oparty na stutysięcznej armji, rządząc krajem po dyktatorsku, samem imieniem swojem siał on postrach i przerażenie nietylko między Polakami, ale i wśród Rosjan. W niemałej mierze przyczyniła się do tego policja polityczna, składająca się w poważnej części z neofitów i żydów. Dla utrzymania w karbach żywiołu polskiego Królestwa upoważnił Paskiewicz naczelników wojennych, a nawet dowódców kompanij do aresztowania każdego. Starał się on ściągnąć do miast większą ilość szlachty dla lepszego dozoru nad jej zachowaniem się politycznem. Wraz z gen. Rydygierem, dowódcą korpusu, przebywającego w t. zw. guberniach Zachodnich Rosji, uważał Paskiewicz, że szlachta polska, mieszkająca na wsi, może być szkodliwsza niż w miastach, gdzie zachowanie się jej może być łatwiej śledzone.
Grubjanin, traktujący brutalnie rdzennie rosyjskich generałów i dygnitarzy, dziwnie łagodnie ustosunkowywał się Paskiewicz do otaczających go neofitów i Niemców. Dzięki niemu najbardziej dochodowe majoraty w Królestwie, powstałe z dóbr skonfiskowanych, otrzymali: Greigh, Kotzebue, Donnersmark, Fuhrman, Kruzensztern i inni. Chciwy na pieniądze, okradał Paskiewicz skarb publiczny, biorąc przez podstawione osoby (przeważnie żydowskiego pochodzenia) różne dostawy od komisji prowiantowej. Nadużycia te wykrył gen. Wincenty Krasiński, pełniący przez czas krótki po śmierci Paskiewicza obowiązki namiestnika. Za pośrednictwem Fuhrmana znajdował się Paskiewicz w stałym kontakcie z bankierami stolicy. W 1841 r. zaciągnął on w domu bankierskim Frenkla większą, pożyczkę, którą finansowała grupa neofickich kapitalistów Warszawy. Dzięki zabiegom Fuhrmana udzielił Paskiewicz swego poparcia zawiązującemu się towarzystwu, w którego skład weszli najpoważniejsi neoficcy i żydowscy finansiści, celem zbudowania drogi żelaznej z Warszawy do granic Austrji. W stolicy utworzyła się cała klasa faktorów, która, będąc pomocną namiestnikowi i dygnitarzom w okradaniu skarbu i braniu łapówek, nabrała wpływu na polityczny kierunek kraju. Nie można było bez niej załatwić żadnej sprawy. Żydzi chrzczeni i niechrzczeni sprawili, że za czasów Paskiewicza można było wszystko zdobyć za łapówkę. Tak dzięki sprzedajności najbliższego otoczenia Paskiewicza, żyd Loewenberg otrzymał za łapówkę 30.000 rb. wielomilionową dostawę w warunkach dla skarbu Królestwa niewygodnych. Publiczną tajemnicą było, że osławiona żydówka Manasowa wpływała nieraz tajemnemi drogami na najważniejsze sprawy kraju. Znaczne wpływy posiadał też w tym czasie rosyjski neofita Koniar, ożeniony z Rosjanką. Salony jego stały się miejscem zebrań dla Rosjan, mieszkających w Warszawie. Wiele mogła też zdziałać u Paskiewicza rodzina Kronenbergów. Wprowadzona przez senatora Ożarowskiego, miała ona zawsze tam wstęp wolny.
Rosyjscy dygnitarze używali chętnie neofitów do prowokowania młodzieży polskiej, ocalałej po powstaniu listopadowem. Szpiedzy działali przeważnie na emigracji. Niemało ucierpiała jednak od nich ludność polska w kraju. Tak w 1833 r. Marceli Szymański został przekupiony do skompromitowania Polaków z ziemi białostockiej, grodzieńskiej i Wileńskiej. Gubernator Michał Murawjew pastwił się bez miłosierdzia nad młodzieżą, zdradzoną przez tego agenta, który przy konfrontacji każdemu dowodził, wiele mu dał pieniędzy i co mówił. W korespondencji Paskiewicza z Mikołajem najczęściej i z największem uznaniem wymieniany jest Goldman, którego Engel zatrudnił po wypadkach 1831 r. w biurze cenzury. Goldman radził władzom rosyjskim demoralizowanie młodzieży polskiej, aby odebrać jej tym sposobem hart woli, męstwo i dzielność. Znacznemi figurami szpiegowskiemi w owych czasach byli pozatem: Werner, Dewinsohn, badający listy przychodzące do Króleswa z zagranicy - Grass, który został wyniesiony za najnikczemniejsze usługi do godności naczelnika pow. warszawskiego, Makowski i inni.




EMIGRACJA POLSKA PO 1831 ROKU




WOBEC tłumienia po r. 1831 życia narodowego w kraju, zdawałoby się, że emigracja nasza na Zachodzie Europy stanie się właściwym ośrodkiem polskości. Znaleźli się tam bowiem liczni członkowie rządu narodowego, wyżsi oficerowie i szereg innych, wybitnych ludzi: uczonych, literatów i poetów. Obok prawdziwych powstańców i gorących patrjotów, było tam jednak sporo włóczęgów i awanturników, przeważnie żydowskiego pochodzenia, należących do różnych organizacyj międzynarodowych. Nic więc dziwnego, że w krótkim czasie wybuchła wśród emigrantów niezgoda. Kwiat młodzieży polskiej, przebywającej na obczyźnie, padał stale ofiarą różnych robót podziemnych. Nikt nie zdołałby dziś pewnie obliczyć ogromu strat, poniesionych z tego powodu. Tysiące młodych talentów, które w innych warunkach byłyby się rozwinęły i wzięły udział w pracy nad pomnożeniem dobra powszechnego kraju, marniały w więzieniach i na Syberji. Już w kilkanaście miesięcy po upadku powstania listopadowego rzucono setki ofiarnej młodzieży polskiej na pastwę wrogów. W r. 1833 nastąpiła nieszczęsna wyprawa Zaliwskiego, będąca dziełem węglarstwa. Najwyższy Namiot Karbonarów mniemał, że powstanie rewolucyjne w Polsce (do wybuchu miał się właśnie przyczynić Zaliwski) poruszy wszystkie ludy europejskie. Rachowano na zamieszki we Włoszech, na rewolucyjne poruszenie się narodu niemieckiego i zrewoltowanie paryskiej i ljońskiej ludności. Wszedł Zaliwski do wenty francuskiej Karbonarów i otrzymał patent, mianujący go dowódcą siły zbrojnej Europy północnej.
Wychodźcy polscy, którymi kierowała głęboka wiara, że równocześnie rozpocznie się w całej Europie rewolucja, wstępowali masowo do organigacyj węglarskich. Liczba ich we Francji wzrosła tak znacznie, że na początku 1833 r. założyli własny Namiot Narodowy, który znosił się bezpośrednio z Najwyższym Namiotem świata, przebywającym w Paryżu. Walnie przyczynił się do tego Tadeusz Krępowicki. Z ramienia Najwyższego Namiotu, gdzie niepoślednią rolę odgrywał Wolff, powiernik i prawa ręka Mazziniego, zajął się Krępowiecki przygotowaniem dywersji Zaliwskiego, będącej czemś niespodziewanem dla całego kraju. Dzięki niemu znaleźli się wśród emisarjuszów powstańczych neofici, jak to: Leopold Niemirowski, Szymański i inni. Na jedno z czołowych stanowisk został wyznaczony żyd, Edward Duński. Nic więc dziwnego, że jeden z ówczesnych pisarzy (Gisquet) podsuwa wyraźnie myśl, co potwierdza zresztą Janik w swojej pracy p. t. "Dzieje Polaków na Syberji" (str. 178), że wyjście z Francji emigrantów polskich w 1833 r., idących na jawną zgubę, nie odbyło się bez tajnego w tem udziału państw rozbiorczych. Przypuszczenie Gisqueta potwierdza obecność w najbliższem otoczeniu Zaliwskiego szpiega rosyjskiego, Szymańskiego, który przyczynił się, jak pisze Limanowski ("Historja Demokracji Polskiej", t. II, str. 45) "do pomnożenia liczby ofiar wyprawy". Pozatem dziwnie zbiega się z tą katastrofą słynna mowa Krępowieckiego, wygłoszona 29 listopada 1832 r., kiedy wróżył on zagładę szlachcie polskiej, z której przedstawicieli składali się członkowie dywersji 1833 r.
Nieudanie się wyprawy polskiej wzbudziło w rewolucjonistach niezadowolenie z Namiotu Poszechnego, w Paryżu. Oskarżano naczelną władzę węglarską, że wbrew głoszonej zasadzie równości ludów, dąży ona do scentralizowania Europy i chce przemienić wszystkie kraje w departamenty, rządzone z jednej stolicy, którąby pozostawał Paryż. Za poradą Wolffa została założona przez Mazziniego w 1834 r. "Młoda Europa", organizacja międzynarodowa, w której skład wchodziła m. in. "Młoda Polska". Kierownicy "Młodej Polski" znajdowali się pod specjalną opieką Czyńskiego i Lublinera. Wraz z Szymonem Konarskim wydawali oni w Paryżu czasopismo p. t. "Północ", w którem głosili jawnie, że rewolucja społeczna i równouprawnienie żydów w Polsce jest tego stowarzyszenia celem. Z polecenia Czyńskiego i Lublinera udał się Konarski do Krakowa, gdzie założył "Stowarzyszenie Ludu Polskiego". Jednym z najgorliwszych pomocników Konarskiego w kraju był neofita Adolf Leo.
Rozwijającego energiczną akcję na rzecz "Stow. Ludu Pol." Konarskiego ujęli Moskale w Wilnie. Właściciel winiarni żyd, Rosental, poznawszy z ogłoszonego przez policję rosyjską rysopisu i portretu polskiego działacza, który przybył do jego winiarni, celem zobaczenia się z zegarmistrzem Duchnowskim, dał znać Moskalom, umożliwiwszy w ten sposób policji pojmanie energicznego emisarjusza. Ujęcie Konarskiego i wykrycie "Stow. Ludu Pol." przyczyniło się do masowych aresztowań w Królestwie i na Rusi, które rozpoczęły się w 1836 r. Straty były ogromne. Wielu dzielnych ludzi pozbawiono wolności i zrujnowano materjalnie. Licznych patrjotów polskich zesłano na Sybir. Byli to przeważnie ludzie o wysokiem wykształceniu, dużej kulturze i wartości moralnej, elita ówczesnego społeczeństwa polskiego, zwłaszcza na Litwie i Rusi, skąd pochodziła największa ilość ofiar. Zamknięto akademję medyczną w Wilnie. Wojsko austrjackie zajmowało przez sześć lat Kraków, ograniczając wolność mieszkańców.
Tak wielkie ofiary, ponoszone przez społeczeństwo polskie na rzecz różnych organizacyj międzynarodowych, prowadzonych przez żydów chrzczonych i niechrzczonych, nie doprowadziły jednak do zgody między emigrantami. Do tego nie mógł dopuścić element neoficki, wciskający się wszędzie. Widzimy mechesów we wszystkich stowarzyszeniach polskich. Wśród członków Towarzystwa Demokratycznego odgrywają decydującą rolę tacy ludzie, jak: Czyński, Jakubowski, Majzner, Krępowicki, Kwiatkowski, Kazimierski, Łaski, Beniowski, Behrens, podający się za Pawłowskiego, Michałowski, Maciejowski, Lubliner, Paprocki, Rotwand i inni. Zwalczali oni zaciekle stronnictwo konserwatywne, w którego szeregach stykamy się znowu z przedstawicielami wpływowej rodziny Wołowskich, t. j. z byłym posłem Franciszkiem i ekonomistą Ludwikiem, o którym mawiał Adam Mickiewicz, że "ma on manję mówienia rzeczy, które zna się lepiej od niego". Byli oni współzałożycielami Towarzystwa Literackiego, widomego organu obozu Czartoryskiego, gdzie rozwijali ożywioną działalność.
Dla warchołów neofickich, atakujących zaciekle t. zw. arystokratów w "Postępie" (organie sekcji centralnej Tow. Dem.), redagowanym przez Czyńskiego i w "Tygodniku Bezansońskim" (wydawca Majzner), wychodzącym w Besançon, było Towarzystwo Demokratyczne zbyt umiarkowane. Różnica poglądów zarysowała się w zapatrywaniu na kwestję urządzeń społecznych i na kwestję własności; doprowadziła ona w 1835 r. do rozłamu. Emigranci polscy w Portsmouth wystąpili zeń. Kierowani przez Krępowickiego, który demagogią i uporem wysunął się na plan pierwszy, założyli ci prostaczkowie (byli to więźniowie twierdz Grudziądza i Fischau, przeważnie prości żołnierze) organizację o programie skrajnie radykalnym. Program ten opracowany i narzucony gromadzie przez Krępowickiego zwracał się przeciwko szlachcie i Papieżowi. Czytamy tam, że "morze krwi na całym świecie rozgranicza szlachtę od ludu, więc wierzyć jej nie można... Lud polski zawsze walczył - szlachta polska bez wypoczynku zdradzała; lud polski bił się, szlachta składała broń... Precz już z serca litość, precz niewieście wahania. Wojowali mieczem, niechajże od miecza co do nogi wyginą. Niech kamień brukowy będzie ich chlebem powszechnym... Gdyby generałowie i panowie nie zdradzali, Polska byłaby wolna... Papież kłamstw i fałszu jest apostołem, ubogich i uciśnionych prześladowcą, ludów ciemięzcą, książąt i bogaczy podłym sługą, gorliwym popieraczem wszystkich gwałtów"... (Szpotański: "Początki polskiego socjalizmu", str. 20, 27, 32, 37, 38). Za to braci innego wyznania należało zapewnić (zdaniem Krępowickiego), że oni, także synowie Polski, będą zaliczeni bez żadnych ograniczeń w poczet obywateli polskich.
Wieszali się neofici u boku Adama Mickiewicza. W otoczeniu jego widzimy: Saskiego, Orłowskiego, Czyńskiego, Jańskiego (który wszedł do stowarzyszenia saint-simonistów i odgrywał w niem czynną rolę), Rama (zagadkową osobistość), nazywanego przez Towiańskiego "apostołem chrześcijańskim dla Izraela", Armanda Levy, pupila nad-rabina Zadoka Kahna i innych. Niewiele jednak wskórali oni u wieszcza, który w swoich "Księgach Pielgrzymstwa" wyraził się był nader ujemnie o żydach, a Juljanowi Klaczce (którego perorowanie o przyszłym ustroju Polski znudziło go) dał do zrozumienia, ażeby więcej myślał o żydach, niż o Polakach. Nie mógł tego przebaczyć Mickiewiczowi Czyński, o którym pisze Hirszhorn ("Historja żydów w Polsce", str. 141), że "nie poprzestając na propagandzie literackiej w drukach specjalnych i w prasie francuskiej, starał się on ulżyć doli emigrantów żydowskich, przybywających do Paryża", i rozpoczął podjazdową wojnę przeciwko twórcy "Pana Tadeusza".
Nie dawali też spokoju wychodźcom polskim szpiedzy rosyjscy, przeważnie żydowskiego pochodzenia. Biedacy, z których niejeden ciągnął w Paryżu wózek z jarzynami lub zapalał latarnie miejskie, byli stale pod obserwacją. Tak Behrens, wkręciwszy się do Tow. Dem., zgłosił gotowość udania się do kraju z misją propagandową. Usługi jego chętnie przyjęto, dając mu szereg adresów wybitniejszych działaczy polskich. Przyczyniło się to później do masowych aresztowań, zwłaszcza w Dreźnie. Emigrantów polskich, przebywających w Belgji, śledził frankista Szostakowski. Zdemaskowany, przebywał on w późniejszych latach w Szwajcarji pod przybranem nazwiskiem, w dalszym ciągu jako agent. Nie byli wolni od szpiegów nawet zesłańcy na Syberji. W słynnej tragedji omskiej (1837 r.), zakończonej zamęczeniem na śmierć jedenastu patrjotów, którą pamiętnikarz Konstanty Wolicki nazywa "buntem, ukartowanym przez Moskali", rolę prowokatora odegrał m. in. neofita Krantz. Frankista Kasperski zdradził znów przed władzami rosyjskiemi plan ucieczki do Chin, który został opracowany w 1836 r. przez Wysockiego, przebywającego w katordze w Aleksandrowsku wraz z towarzyszami. Wysocki otrzymał wtenczas tysiąc kijów i został wysłany do najcięższej roboty w Akatui, gdzie przykuto go do taczki.
Wichrząc na emigracji, korzystali również neofici z każdej sposobności, by spiskować w kraju. Za poradą Krępowickiego, który w jednej ze swoich mów podnosił czyny "nowych spartakusów" uczestników powstań chłopstwa kresowego w wieku XVII, wydali uchodźcy w Angiji szereg odezw i pism "do ludu polskiego na rodzinnej ziemi". Rozchodząc się po Europie docierały one do Polski, gdzie podniecały, w ludzie nienawiść przeciwko ziemiaństwu i karmiły go hasłami, że "Lud Polski zawsze był odłączony od szlachty... morze krwi rozgranicza szlachtę od ludu... krew spadnie na głowy szlachty... " (Kucharzewski: "Od Białego Caratu do Czerwonego", t. II. Str. 221).
Od r.1841 intensywność akcji spiskowej w kraju stale wzrastała. Emisariusze z emigracji rozszerzyli sieć konspiracyjną na całą Polskę, agitując wśród szlachty, którą zyskiwano sobie hasłami walki orężnej z najeźdźcą. Przygotowywane w ten sposób powstanie miało być skierowane przedewszystkiem przeciwko caratowi moskiewskiemu. Dowodem tego jest manifest Rządu Tymczasowego w Królestwie Kongresowem, z datą 22 lutego 1846 r., który ogłaszał, że "walka rozpoczęta w Poznańskiem, nie była skierowana przeciwko narodowi niemieckiemu, lecz przeciwko moskiewskiemu barbarzyńcy" (Limanowski: "Historja Demokracji Polskiej w epoce porozbiorowej", t. II. str. 168). Niedarmo bowiem na obchodzie listopadowym, urządzonym w 1848 r. w Paryżu przez Centralizację Tow. Dem. Pol., mówcy zaznaczali wyraźnie, że "Polsce przeznaczona jest misja zrewolucjonizowania Rosji" (Kucharzewski: "Od Białego Caratu do Czerwonego", t. II, str. 394), a Czyński w swej "Malowniczej Rosji" w "przeciwieństwie do szlacheckiej Polski kreślił jakąś idealną Rosję" (Limanowski: "Stanisław Worcell" str. 102).
Szczególnie smutnie zapisały się w dziejach Polski przygotowania do zbrojnego wystąpienia, czynione przez młodzież szlachecką w 1846 roku w Galicji. W tym czasie bowiem, gdy rabin Majzels i Maurycy Krzepicki wygłaszali w synagodze mowy, w których zachwycali się narodem polskim, współwyznawcy ich podburzali ciemny lud, szerząc wiadomości, że "szlachta zorganizowała spisek, mający dać hasło rzezi chłopów" (Limanowski: "Historja ruchu rewolucyjnego w Polsce w 1846 r.", str. 161). Dużo materjału o ustosunkowaniu się żydostwa do ówczesnego społeczeństwa polskiego podaje też memorjał Franciszka Trzeciaka, wręczony hr. Stadjonowi, gdzie czytamy, że "hajdamacy z tarnowskiego i jasielskiego cyrkułu, powtarzając wśród rzezi baśń, iż cesarz zniósł dziesięcioro Boskich przykazań, powoływali się na różnych żydowskich agentów, stojących blisko urzędników" (Łoziński: "Szkice z historji Galicji w XIX wieku", str. 378).
Żydowscy prowokatorzy, wielce pomocni urzędnikom austriackim w przygotowaniu rzezi szlachty polskiej, wiedzieli dobrze co czynili. Mieli oni świadomość tego, że Galicja przepełniona była materjałem wybuchowym, którego eksplozja rabacyjna od Tarnowa zataczała coraz szersze kręgi. Krwawe wypadki ogarnąć mogły wschodnie okolice kraju, grunt bowiem był przygotowany. Niedarmo na parę lat przed nieszczęsnemi wypadkami 1846 r. zaczęły obiegać między chłopami pogłoski, szerzone przez karczmarzy żydowskich, o darowaniu pańszczyzny; od roku zaś ludność wiejska była nawet przekonana, że najwyższy dekret w tej sprawie już został wydany i dlatego tylko nie nastąpiło obwieszczenie, że dziedzice złośliwie ukrywają go. Pożar, ogarnąwszy Galicję, mógł się stąd przenieść w dalsze strony. W innych prowincjach Austrji, jak to w dwa lata później wykazały rozprawy parlamentu konstytucyjnego w Wiedniu, stosunki pańszczyźniane również nie były tak pomyśne, ażeby poddani nie wykazali chęci naśladowania chłopów galicyjskich.
Krwawa rzeź 1846 r. nie powstrzymała haniebnej działalności warchołów emigracyjnych. W "Demokracie Polskim", wychodzącym od 1852 r., zajmowano się przede wszystkiem "znaczeniem rewolucji socjalnej w Europie i w Polsce". Zagadnieniu temu pismo to poświęcało najwięcej miejsca. Nic więc dziwnego, że w chwili, gdy "Demokrata" zachwiał się z braku środków, znalazł się "młody Izraelita z czcionkami polskiemi, który przybył w tym czasie z Wrocławia i ugodził się z Centralizacją o drukowanie jej pisma" (Limanowski: "Historja Demokracji Polskiej", t. III, str. 8 - 9).
Głoszone w "Demokracie" hasła starano się wprowadzić w życie. W lipcu 1853 r., po wkroczeniu wojsk rosyjskich do księstw naddunajskich, Centralizacja londyńska wydała odezwę, wzywając Rosjan i Polaków do wspólnej walki z caratem. Starano się też ze strony organizacji spiskowej, która istniała na Rusi, wywołać ruch rewolucyjny wśród ludu. Około Wielkanocy 1855 r. rozeszły się między chłopami wieści, że car był zmuszony wydać manifest wolności. Działał tam głównie Rosental, były student uniwersytetu kijowskiego, który usiłował doprowadzić do rozruchów społecznych. Szlachta polska nie angażowała się jednak wiedząc dobrze, że w razie wywieszenia polskich chorągwi, wkroczą Austrjacy i zgniotą powstańców.






PRZED POWSTANIEM STYCZNIOWEM




INWAZJA kapitałów żydowskich do Królestwa w 40-tych latach XIX w. wywołała wzrost antysemityzmu. Zapowiedzi ostrzejszego starcia pojawiły się już w 1857 r. pod postacią artykułów o kwestji żydowskiej, pomieszczonych w "Gazecie Warszawskiej". Znajdujemy w nich wiadomości statystyczne o wzroście ilościowym żydów w kraju, ubolewanie nad ubogą ludnością, która wpada w szpony lichwiarzy oraz uwagi na temat, czem się różni prawdziwy przemysłowiec od spekulanta. Artykuły te jednak nie wychodziły jeszcze poza obręb spokojnej dyskusji. W lecie 1858 r. paryski "Przegląd rzeczy polskich" pomieścił artykuł, ubolewający nad wzmożeniem elementu semickiego na terenie kraju. Wywołał on pełną zjadliwej namiętności odpowiedź Lublinera. "Przegląd rzeczy polskich" odpowiedział w bardzo spokojnym tonie Lublinerowi. Z kolei wmieszała się znowu "Gaz.[eta] Warsz.[awska]", dzięki korespondencji ze Lwowa pióra Henryka Szmitta. To wywołało powtórną, niesmaczną w swej zaciekłości replikę Lublinera, na którą Szmitt zareagował w poważny, umiarkowany sposób.
Podczas tej polemiki odbył się w Warszawie, w grudniu 1858 r., koncert sióstr Neruda. Nie poparła go finansjera żydowska. Na to zareagował w dość uszczypliwy sposób Kenig w "Gaz. Warsz.", nazywając żydów "tajemniczym związkiem, trzymającym się ściśle i popychającym każdego ze swoich". Wywołało to niesłychane oburzenie żywiołów semickich w stolicy. Rozpoczęła się planowa kampanja przeciwko "Gaz.[ecie] Warsz.[awskiej]" i jej współpracownikom. Żydom warszawskim przyszła z pomocą prasa zagraniczna, uzależniona od kapitału międzynarodowego. W jednej z gazet rosyjskich, wychodzących w Petersburgu, nazwano redaktora "Gaz. Warsz." Lesznowskiego wprost niegodziwcem, który śmie obrażać żydów. W czasopiśmie "Nord", wychodzącem w Brukseli, oskarżano "Gaz. Warsz.", że służy ideom wstecznym. W "Breslauer Zeitung" napadnięto w sposób brutalny na Lesznowskiego, a w piśmie "L'Observateur Belge" ukazał się osobny artykuł p. t. "Prześladowanie żydów w Polsce przez stronnictwo Jezuitów"; w artykule tym zarzucono duchowieństwu i szlachcie, wzbogaconej kosztem żydów, że podali rękę Lesznowskiemu w celu obrzucenia narodu wybranego obelgami. W tej osobliwej walce, którą żydzi wypowiedzieli "Gaz. Warsz." wzięła także udział prasa zakordonowa i emigracyjna polska. W szeregu artykułów i broszur zabrał też głos Lubliner, oskarżając Lesznowskiego o brak patrjotyzmu. Odezwał się również w tej sprawie Czyński, karcąc surowo redakcję "Gaz. Warsz.".
Przeciwko napaściom Lesznowski zamierzał bronić się w "Czasie" krakowskim. Redakcja "Czasu" odmówiła mu jednak, motywując to tem, że "wyzwałaby do walki całe dziennikarstwo wiedeńskie, będące wyłącznie w ręku żydów". Wtedy Lesznowski posłał obszerny artykuł, omawiający przebieg zatargu "Gaz. Warsz." z żydami, do "Słowa", poważnego pisma polskiego w Petersburgu, w którem współpracowali: Karol Szajnocha, Antoni Małecki, poeta Żeligowski i inni; założycielem tego pisma był Józefat Ohryzko. Pojawienie się artykułu Lesznowskiego w "Słowie" wywołało oburzenie w sferach żydowskich. Jako taranu przeciwko pismu polskiemu w Petersburgu postanowiono użyć księcia Gorczakowa, namiestnika Królestwa, bawiącego w tym czasie w stolicy Rosji. Za namową neofitów: Juljusza Enocha, naczelnego prokuratora ogólnego zebrania departamentu rządzącego senatu w Warszawie, oraz Leopolda Kronenberga, Gorczakow interwenjował osobiście u cesarza w sprawie artykułu Lesznowskiego. Zaraz na drugi dzień cesarz wydał rozkaz zamknięcia "Słowa" i osadzenia, jego redaktora w twierdzy Petropawłowskiej na jeden miesiąc. Ograniczono tej wolność prasy warszawskiej w wypowiadaniu się w sprawie żydowskiej. Postarał się o to Kronenberg z pomocą Enocha, cieszącego się zaufaniem Gorczakowa. Za pośrednictwem swego sekretarza neofity Funkensteina, który był jednocześnie członkiem komitetu cenzury, i naczelnika cenzury Sobieszczańskiego, związanego ściśle z Epsteinami, nie dopuszczał Kronenberg do drukowania przez "Gaz. Warsz." niemiłych dla żydów artykułów. Otwarcie przyznaje się do tego wpływowy bankier w swoim liście z dn. 23.XI.1859 r., w którym czytamy, że "pewne pismo chciało nam (czytaj żydom - przypisek) łatkę przypiąć... cenzura jednak położyła swoje veto"...
Zastraszyć opinji polskiej nie udało się jednak wpływowemu żydostwu. Około "Gaz. Warsz." skupiały się powoli żywioły, rozumiejące doniosłość sprawy żydowskiej. Bardzo wyraźne stanowisko zajął względem żydów "Przegląd rzeczy polskich", radykalny dwutygodnik, wychodzący w latach 1857 1863 w Paryżu; wydawcą jego był Seweryn Elżanowski, uważany przez J. Kucharzewskiego ("Czasopismiennictwo Polskie" wieku XIX, str. 70) za jednego z poważniejszych publicystów na emigracji. We wrześniu 1858 r. czytamy w "Przeglądzie rzeczy polskich", "że wzbogaceni żydzi warszawscy, nieprzyjaźni narodowości polskiej, a jej wrogom przychylni, jak pijawki wysysają z krajowców mienie. Twierdzenie to faktami tylko, dowodzącymi patrjotyzmu wzbogaconych, odeprzeć można, a fakta stanowcze, to praca narodowa, więzienie, Sybir, wygnanie, ruina majątków za sprawę polską, a nie sława muzyczna lub nędzne srebrniki przez bogacza dane".
W tym samym czasie powstały w kraju pod patronatem Kościoła bractwa wstrzemięźliwości od gorących napojów. Bractwa te rozszerzyły się szybko w całem Królestwie i na Litwie. W 1860 r. liczba członków bractw wstrzemięźliwości dosięgała cyfry 500 tys. osób, przeważnie włościan. W samej gubernji Wileńskiej liczba wypitych wiader wódki z 900.000 zmalała do 550.000. Żydowscy właściciele szynków, dotknięci w najdrażliwsze miejsce, bo uderzeni po kieszeni, zaczęli szerzyć wiadomości, że księża, zakładając bractwa, prowadzą działalność polityczną i szkodzą interesom państwowym. Znaleźli się i tacy, którzy pisali do wyższych władz rosyjskich denuncjacje, że bractwa mają cele polityczne i mogą stać się w niedalekiej przyszłości potężną i arcyniebezpieczną bronią w rękach duchowieństwa katolickiego. Wskutek tego Rosjanie zaczęli zabraniać zakładania bractw. Duchowieństwo jednak nie kapitulowało i dalej propagowało abstynencję. Powiadomiona o tem przez żydów policja rosyjska karała dotkliwie inicjatorów. Wywołało to wrzenie wśród ludu polskiego, którego nastroje stawały się coraz bardziej wrogie względem żydostwa. Wyraźnie o tem pisze Agaton Giller ("Historja powstania narodu polskiego", t. II, str. 199), że "waśń, jaka w Królestwie między Polakami i żydami przed 1861 r. wybuchła, doszła do stopnia, od którego do bijatyk i kamienowań niewielkie przejście".
Trzeba więc było ratować sytuację. W kołach wpływowego żydostwa warszawskiego zdecydowano się na wydawanie codziennego pisma politycznego. Kronenberg, którego Mikołaj Berg ("Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 r. ",  t. I, str. 80) nazywa "ówczesnym wodzem i kierownikiem całego ruchu żydowskiego w kraju", postarał się o pozwolenie władz petersburskich na wydawnictwo odpowiedniego organu. Nabyto za 250 tys. złp. "Gazetę Codzienną", która zaczęła wkrótce wychodzić jako "Gazeta Polska". W skład współpracowników nowo wychodzącego pisma, którem kierował faktycznie Kronenberg, weszło wielu wpływowych neofitów, jako to: Ludwik Wołowski, Szymanowski, Chęciński, Leon Kapliński i inni. Głównem zadaniem "Gaz.[ety] Pol.[skiej]" było rozpowszechnienie w krają nowego poglądu na kwestję żydowską. Za jej pośrednictwem kierownicze sfery żydostwa polskiego starały się wytwarzać u ogółu polskiego przekonanie, że najlepszem, najkorzystniejszem dla kraju będzie zasymilowanie żydów.
W Warszawie było wówczas mnóstwo żydów chrzczonych i niechrzczonych, którzy ten program propagowali i którego bronili. Na ich czele stali: Leopold Kronenberg, Matjas i Szymon Rozenowie, rodzina Epsteinów, Natansonowie, Leowie, spokrewnieni z nimi Estreicherowie, Frenkel, Lascy, Wertheim, Rotwand, Flatau i mnóstwo innych, mniej głośnych i mniej znanych, ale trzymających się solidarnie i popierających wszelkiemi środkami i sposobami program asymilacji. Z nimi łączyło się wiele tysięcy pozornych chrześcijan, przed stu laty nawróconych, wpływowych i majętnych, których liczba zwiększyła się znowu między 1840-1856 r. o kilkaset osób dzięki pracy angielskich misjonarzy, działających w Warszawie. Gorliwymi orędownikami idei asymilacyjnej byli też rasowi mieszańcy. Podobnych osobników, noszących często polskie nazwiska, było dość dużo w Królestwie. Ówczesna średnia klasa stolicy różniła się bowiem bardzo pod względem rasowym od średniej klasy dawnych czasów.
Nie omieszkano też zaopiekować się młodzieżą polską. Następuje masowe zawiązywanie się rozmaitych kółek organizacyjnych wśród akademików polskich na terenie Petersburga, Kijowa i Warszawy. Początek powstawania tych kółek zbiegł się dziwnie z datą przyjazdu do Polski (1860 r.) jednego z sekretarzy Jakóba Cremieux, krzątającego się wówczas koło zorganizowania "Alliance Israelite Universelle". Tym wysłannikiem był znany z pobytu Miekiewicza nad Bosforem, neofita Armand Levy, redaktor "Constitutionnel" (głównego organu liberalnego żydostwa paryskiego), propagującego myśl przewrotu społecznego w Rosji.
Działalność tych komórek, złożonych przeważnie z ludzi dobranych zupełnie przypadkowo, w pierwszej swej fazie była bardzo słaba. Trzeba więc było jaknajprędzej dążyć do jej wzmocnienia. Tej roli podjęło się paru młodych i wpływowych działaczy neofickich, cieszących się popularnością wśród studentów i uczniów szkół średnich. Na plan pierwszy wysunął się wśród nich Karol Majewski, sekretarz Leopolda Kronenberga. Był on osobistością niezwykle wpływową w kołach konspiracyjnych, bożyszczem ufającej mu bezgranicznie młodzieży.
W 1880 roku Majewski posiadał największe wpływy wśród studentów, przewodniczył tajnemu "komitetowi akademickiemu" i wszedł do zarządu konspiracyjnego "stowarzyszenia uczniów szkoły sztuk pięknych i młodzieży miejskiej''. Sekundował mu dzielnie Maksymiljan Unszlicht, wchodzący w skład komitetu akademickiego (składającego się z trzech osób), działającego wśród akademików i uczniów. Został ponadto utworzony przez Majewskiego rodzaj komitetu ponadpartyjnego, (do którego wchodził również Edward Jürgens, syn żydówki), kierującego wszystkiemi kółkami i stowarzyszeniami młodzieży o charakterze politycznym, powstającemi wówczas w Warszawie. Przystąpiono też do pracy nad urobieniem starszego pokolenia. Powołano mianowicie do życia w 1859 r. komitet, w którego skład weszli: Jürgens, zaufany jego Henryk Wohl, Natansonowie, neofita adwokat Andrzej Wolf, frankista inż. Stanisław Jarmund i inni. Stał się on z czasem zawiązkiem organizacji Czerwonych, prącej do walki zbrojnej z Rosją. Niedarmo bowiem Leopold Kronenberg pisał w liście z dn. 18.I.1860 r., że "sprawa żydowska nie jest najpierwszą i są inne daleko ważniejsze". Tą rzeczą ważniejszą dla przywódcy żydostwa polskiego było zapewne rzucenie "gojów" do beznadziejnej walki z zaborcą. Przygotowaniem do tego miały być wielkie manifestacje, których głównymi reżyserami byli mechesi, grupujący się około Jürgensa i Majewskiego.
Program agitatorów, (których liczne rzesze włóczyły się w oczekiwaniu wypadków po bruku Warszawy), potępiający politykę, dążącą do uzyskania najkorzystniejszych nawet dla kraju reform, napotkał na stanowczy opór ze strony Andrzeja Zamoyskiego, prezesa "Towarzystwa Rolniczego". Uważał on, że drogą spisków nic się nie wywalczy. Dążenie do powstania nazywał zbrodnią, która doprowadzi do ruiny rezultaty pracy cichej, prowadzonej z takim mozołem przez lat trzydzieści. Około Zamoyskiego skupiał się żywioł umiarkowany, który uważał, że trzeba poprzeć "Towarzystwo Rolnicze", pracować powoli i bez rozgłosu, może długo, ale pewnie, by dojść wkońcu do tego, ze Polska, jak owoc dojrzały, sama odpadnie od rosyjskiego drzewa. Politycy polscy, grupujący się około Zamoyskiego, uważali, że powstanie, które nie będzie w stanie zwyciężyć, spotęguje tylko w Moskwie nienawiść do Polski. Nawet "Strażnica", pismo wychodzące tajnie w r. 1861-1863, doradzała poczekać z rozpoczęciem walki zbrojnej. Stanowisko "Strażnicy" popierali: Rafał Krajewski, stracony przez Moskali wraz z Trauguttem, i sybirak A. Giller, wybitny działacz powstańczy, który pisał ("Historja powstania narodu polskiego" t. II, str. 56), że "gdyby z wybuchem powstania czekać umiano, doczekalibyśmy się wkrótce rozstroju i rozkładu Moskwy, któryby ułatwił nam wojnę". Opinję działaczy polskich podzielał rewolucjonista rosyjski Hercen, w którego odezwie do oficerów armji carskiej (z dn. 15.XI.1862 r.) czytamy, że "przedwczesny wybuch w Polsce nie tylko jej nie oswobodzi, ale was zgubi i niezawodnie zahamuje rozwój naszej sprawy rosyjskiej".
Nic więc dziwnego, że do działalności "Tow. Roln." odnosił się bardzo nieprzychylnie Leopold Kronenberg. Dzięki niemu przygotowany został ostry artykuł przeciwko "Tow. Roln.", który miał być umieszczony w "Gaz. Polskiej"; w ostatniej chwili jednak wstrzymano drukowanie tego artykułu, zresztą bez wiedzy Kronenberga.
W swojej nienawiści do "Tow. Roln." dziwnie zgodny był Kronenberg z grupą generałów rosyjskich, przeważnie niemieckiego pochodzenia, na której czele stał Kotzebue. Kamaryla wojskowa zwalczała zacięcie działalność "Tow. Roln.". Kotzebue zwrócił nawet uwagę namiestnika Gorczakowa na licznie tworzące się komitety i delegacje Towarzystwa i ożywiony udział jego członków w rozmaitych konkursach i próbach rolnych. Gorczakow polecił wysłać odpowiednie zarządzenie do Zamoyskiego, zabraniające działania w poszczególnych komitetach. Członkowie Towarzystwa mogli działać tylko wspólnie. Było to poważnym ciosem dla Zamoyskiego. Prosił on jednak członków Towarzystwa o wytrwanie. Czy wyłącznem źródłem poczynań Niemca Kotzebue'go była przedewszystkiem jego rasowa nienawiść do Polaków, nie wiadomo.
Faktem jest jednak, że poszczególni generałowie rosyjscy byli na żołdzie żydowskim, o czem wyraźnie pisze Mikołaj Berg w swojej pracy p. t. "Zapiski o powstaniu polskiem", t. II, str. 114.
Czułą opieką otoczyli pozatem żydzi wielkorządców rosyjskich w Warszawie. Gdy po śmierci Paskiewicza mianowany został namiestnikiem Królestwa stary i mało energiczny ks. Gorczakow, wysunął się na czoło, kamaryli cywilnej, grupującej się na zamku królewskim, Juljusz Enoch.
Znowu, dzięki, swemu stanowisku i bogactwu, należał Enoch do tej licznej i wpływowej sfery żydów chrzczonych w Warszawie, która w wypadkach 1861-1865 r. była pierwszorzędnym czynnikiem na wszystkich polach. Gładki, dowcipny, władający swietnie francuszczyzną, uzyskał Enoch taki wpływ na namiestnika, że powszechnie nazywano go faktorem Gorczakowa. W chwilach specjalnie trudnych dla księcia, Enoch umiał znaleźć się zawsze pod ręką niecierpliwego starca. Kierował nim jakiś szczególniejszy instynkt żydowski i przeczucie, gdyż zjawiał się zawsze, jak na zamówienie. Zawsze wesoły, umiał Enoch od czasu do czasu wcale dowcipnie zażartować i wywołać uśmiech na usta otaczających osób, i to w chwilach, gdy nikomu śmiać się nie chciało. To też stary arystokrata rosyjski, darząc zdolnego i zręcznego neofitę bezgranicznem zaufaniem, zarekomendował go nawet na dworze petersburskim. I tam umiał Enoch tak sprytnie pokierować, że w krótkim czasie stał się człowiekiem, z którym kamaryla dworu carskiego zaczęła się poważnie liczyć. Niedarmo pisze o nim A. Giller ("Historja powszechna narodu polskiego", t. I, str. 24), że "używał Enoch w Petersburgu znaczenia i był bardzo ceniony przez cara''. Doszedłszy do tak wielkiego znaczenia, nie zrywał Enoch ze swymi współbraćmi. Pozostawał on w dalszym ciągu w bliskich stosunkach z najwpływowszemi rodzinami pochodzenia żydowskiego.
Nie tracił on również kontaktu z Zamkiem nawet po śmierci ks. Gorczakowa; utrzymywał także ścisły kontakt z namiestnikiem Lambertem, a którego bywał wraz z Kronenbergiem. Bliższe sfosunki łączyły Enocha z osobistym sekretarzem Lamberta, niejakim Fredrą, który mieszkał u Enocha. Być może dzięki wpływom tego neofity, który był zawsze zwolennikiem surowego ustosunkowania się władzy rosyjskiej do społeczeństwa polskiego, nie doprowadziły do celu starania żywiołów umiarkowanych stolicy, dążących do porozumienia z nowym namiestnikiem.
Wielkie swoje wpływy rzucił Enoch na szalę w chwili, gdy w sferach rosyjskich powstał projekt uspokojenia wzburzonych umysłów w Królestwie przez powołanie wybitnego Polaka na jeden z naczelnych urzędów w kraju. On to właśnie wprowadził Wielopolskiego do Gorczakowa i przedstawił go jako opatrznościowego człowieka, który przy powszechnem rozdrażnieniu zechce przyjąć urząd, ofiarowany mu przez Rosję i doprowadzi do pacyfikacji kraju. Gdy namiestnik upoważnił Enocha do wybadania margrabiego, ten umiał tak wpłynąć na magnata, że zgodził się przyjąć stanowisko dyrektora mającej się utworzyć Komisji wyznań i oświecenia publicznego. Wiele też Enoch dopomógł margrabiemu w Petersburgu, towarzysząc mu w jego podróżach do stolicy Rosji. Zbliżył on pozatem Wielopolskiego do wpływowych semitów, których echem stał się z czasem dumny magnat (Z. L. S. [Walery Przyborowski] "Historja dwóch lat 1861-1862", t. II, str. 177).
Powołanie margrabiego Wielopolskiego, człowieka wprawdzie bardzo zdolnego, lecz niebywałej dumy (wskutek której niechętne mu były szerokie warstwy narodu) początkowo na stanowisko dyrektora Komisji wyznań i oświecenia publicznego, a później naczelnika urzędu cywilnego Królestwa, było ciężkim błędem politycznym.
O wiele odpowiedniejszym człowiekiem w tak krytycznej dla kraju chwili byłby Andrzej Zamoyski, cieszący się wielką popularnością wśród ogółu polskiego. Nie miał on jednak poparcia wpływowego żydostwa stolicy, które prowadziło z nim cichą walkę.
Filosemityzm Wielopolskiego nie ustrzegł go jednak od naganki, jaką rozpoczęli na niego poszczególni neofici. Pisma zagraniczne, informowane odpowiednio przez swoich korespondentów, obrzucały błotem margrabiego. Jednego z takich, Wacława Szymanowskiego, współredaktora "Tygodnika Ilustrowanego", aresztowano i wysłano na mieszkanie do Białej Podlaskiej. (Obszerniej charakteryzuje to zdarzenie Walery Przyborowski, w pracy swej, wydanej pod pseudonimem Z. L. S., "Historja dwóch lat 1861-1862", t, III. Str. 27). Dwuznaczną politykę prowadziła też w stosunku do Wielopolskiego "Gazeta Polska". Raz zdawała się popierać margrabiego, zachęcając ludność do czynnej współpracy z nim (powstawała wtedy przeciwko Czerwonym), to znów występowała energicznie przeciwko niemu, starając się poderwać jego autorytet w społeczeństwie.
Tą akcją zaskoczeni byli aryjscy przyjaciele Wielopolskiego, a przedewszystkiem on sam. Margrabia spodziewał się bowiem, że żydzi, obdarowani przez niego szeregiem praw, poprą go niezawodnie. Nie mógł przypuszczać, ze rola jego po rozwiązaniu "Towarzystwa Rolniczego" i zgnębieniu Andrzeja Zamoyskiego, w oczach "żydowskich przyjaciół", była skończoną. Użyty jako taran do rozbicia umiarkowanego obozu polskiego, powinien był odejść po dokonaniu swego dzieła.
W kraju zaś wrzało coraz więcej. Organizacja Czerwonych parła do powstania, do którego wstępem miały być urządzane manifestacje. Znając głęboką religijność ogółu, starali się Czerwoni nadać początkowo manifestacjom charakter obchodów kościelnych. Pierwszym takim obchodem był pogrzeb generałowej Sowińskiej, wdowy po obrońcy Woli w r. 1831. Wzięło w nim udział wiele tysięcy ludzi, pielgrzymując po pogrzebie na dawne szańce Woli. Przy udziale tysięcznych tłumów odbyły się też manifestacyjne nabożeństwa w rocznicę wybuchu powstania listopadowego, bitwy grochowskiej i t. p.
Urządzane przez Czerwonych manifestacje oburzyły koterję Kotzebue’go, która widziała w nich oznakę zbliżającego się powstania i domagała się surowych represyj. Powoływała się ona na ostrzeżenia władz pruskich, iż w Warszawie istnieje szeroko rozgałęziony spisek polityczny i twierdzenie prasy niemieckiej (będącej po większej części własnością chrzczonych i niechrzczonych żydów), utrzymującej jednogłośnie, że w całem Królestwie, na Litwie i Rusi rozwija się bardzo silna agitacja polityczna. Długo opierał się Gorczakow naleganiom Kotzebue'go, który, chcąc zmusić namiestnika do energiczniejszej działalności, nie cofnął się nawet przed rozpuszczeniem plotki, że Polacy zamierzają wyrżnąć Moskali. Kamaryli wojskowej, podniecanej nieustannie przez gazety niemiecko-żydowskie, chodziło bowiem o rozdrażnienie jeszcze bardziej Polaków. Wielce pomocnymi byli im w tem wyżsi urzędnicy, pochodzenia żydowskiego, jak to: znienawidzony przez ludność polską, szef tajnej policji warszawskiej Felkner, gubernator grodzieński Szpeyer, łapownik, dający się drodze we znaki Polakom i inni.
Liczni agitatorzy, których programem było przygotowanie powstania, szli na rękę klice Kotzbue’go, domagamcej się przywrócenia rządów wojskowych. Starali się oni o wywoływanie stałych awantur ulicznych, o obrażanie oficerów rosyjskich w miejscach publicznych i t. p.; ludzie poważniejsi pragnęli zapobiec tym ekscesom. Winowajcy naśmiewali się jednak z nich głośno, a drażnienie poszczególnych Moskali nie ustawało.
Pierwsze krwawe ofiary padły na ulicach stolicy w lutym 1861 r. Gorczakow, obserwujący w towarzystwie Enocha, który nie odstępował namiestnika w tych burzliwych czasach nawet na chwilę, z okien Zamku przebieg manifestacji dał rozkaz wojskom rozpędzenia tłumów. Manifestacja zakończyła się salwami wojsk rosyjskich; od kul poległo pięciu Polaków. W Warszawie nastąpiło nieopisane wzburzenie; rzemieślnicy klękali na ulicach i głośno przysięgali zemstę. Naprężoną sytuację pogorszył fakt rozwiązania wkrótce potem "Towarzystwa Rolniczego". Wykorzystali to dla przygotowania nowej manifestacji Czerwoni, najzajadlejsi wrogowie żywiołów, grupujących się koło Andrzeja Zamoyskiego. W wielkiej manifestacji kwietniowej wzięli liczny udział żydzi. Skupieni na ul. Marjensztadt zachowywali się oni specjalnie hałaśliwie, prowokując wojsko rosyjskie. Dwustu zabitych i czterystu rannych zaległo ulice Warszawy. Co się tyczy narodowości poległych, to autor (Z. L. S.) dzieła p. t. "Historja dwóch lat 1861-1862", (t. II, str. 344) wymienia zaledwie trzy nazwiska żydowskie. Pozostali byli to Polacy, synowie ludu staromiejskiego.
Potoki przelanej krwi nietylko nie zalały żarzącego się ogniska wulkanu, ale podsyciły je niejako i wzmocniły. Cóż bowiem znaczyło dla Karola Majewskiego, Jürgensa, Jarmunda i innych neofitów; faktycznych kierowników krwawej manifestacji, nie pokazujących się zresztą wśród demonstrujących tłumów, paręset trupów polskich?  Cel główny t. j. Podniecenie i chęć zemsty w masach został osiągnięty. W Parę tygodni potem cała niemal Warszawa została pokryta siecią organizacji, mającej już wyraźny charakter spisku. Większość kół tej konspiracji składała się z gorących zapaleńców, rekrutujących się z młodzieży różnych warstw społecznych, gotowych choćby nazajutrz rzucić się na Moskali. Starano się oddziaływać na prowincję. Z chłopem się nie wiodło, ale mieszkańcy różnych miastechek Królestwa masowo garnęli się do tworzonych kół.
Stosunkowo łatwo udało się "mechesom" spopularyzowanie idei walki zbrojnej z Rosją wśród przedstawicieli zamożnych sfer polskich. Dzięki staraniom Jürgensa powstała na gruzach "Towarzystwa Rolniczego" organizacja nowa, nawpół tajna, którą dla jej umiarkowania przezwano "Białą". Na czoło Białych wysunęli się w krótkim czasie: Leopold Kronenberg, którego podejrzewano, nie bez powodu zresztą, iż on to głownie przyczynił się do rozwiązania Tow. Roln., Karol Majewski, Jürgens, Aleksander Kurtz, wielki przyjaciel Enocha i Władysław Zamoyski. Dzięki zaagitowaniu przez Karola Majewskiego dwu zapalonych ziemian: Kołaczkowskiego i Siemieńskiego, do nowozałożonej organizacji przystąpiła młodsza generacja ziemiaństwa, zdezorientowana po skasowaniu Tow. Roln. i idąca od tej pory na pasku nienawidzących jej "mechesów". Mieli też powodzenie Biali wśród bogatego mieszczaństwa warszawskiego, przeważnie pochodzenia żydowskiego. Przywódcy Białych nawiązali ścisły kontakt z t. zw. "Biurem Polskiem", które, powstawszy w 1860 r., mieściło się w "Hotelu Lambert". Należeli do niego m. in. Ludwik Wołowski, Leon Kapliński i Juljan Klaczko.
Zaabsorbowawszy uwagę społeczeństwa, grupującego się w poszczególnych organizacjach, przygotowaniami do zbrojnej wałki z zaborcą, przystąpili przywódcy neoficcy do dalszej "pracy". Dążyli oni do jaknajwiększego skłócenia najpoważniejszych ugrupowań politycznych w kraju, t. j. Czerwonych i Białych. Dokonać miał tego Karol Majewski, stanowiący niejako ogniwo między Czerwonymi i Białymi, do spółki z Leopoldem Kronenbergiem, o którym Z. L. S. pisze ("Historja dwóch lat 1861 1862" t. III, str. 299), że "we wszystkich partjach miał swoich ludzi". Na zebraniu przywódców Białych, Kronenberg, w którego mieszkaniu odbywało się posiedzenie, zgłosił wniosek, ażeby wydać w ręce Wielopolskiego głównych działaczy Czerwonych. W ten sposób miano dopomóc margrabiemu do pacyfikacji kraju. Po dłuższej dyskusji projekt Kronenberga, gorąco poparty przez Jürgensa, został przyjęty. Miał to uczynić Karol Majewski, orjentujący się najlepiej co do składu osobowego kierowników Czerwonych. W pałacu Brühlowskim, gdzie rezydował Wielopolski jako naczelnik rządu cywilnego, toczyły się rozmowy między Majewskim a margrabią w obecności Kronenberga. Pertraktacyj powyższych nie doprowadzono do skutku. Doszły one jednak do uszu bacznych na wszystko Czerwonych. Przyczynił się do tego głównie Majewski, który informował ich stale o poczynaniach Białych. Zawrzała słusznym gniewem brać szeregowa Czerwonych, nie orjentująca się w prowokatorskich poczynaniach "mechesów", dążących do rozbicia społeczeństwa polskiego. Od tej pory uważała ona Białych za wrogów bardziej niebezpiecznych, niż Moskale i Niemcy.
Do opanowania pozostawała jeszcze masa chłopska, niechętnie naogół nastrojona względem żydostwa. Zdaniem przywódców neofickich, trzeba było zwrócić uwagę wieśniaków w inną stronę. Bardzo ciekawy w tym względzie jest przegląd Karola Majewskiego, wypowiedziany na jednem z zebrań przyszłych kierowników powstania, że "niech na Białorusi lub gdziekolwiekbądź chłopi zarżną z pięciu szlachciców, a wtedy kwestja ta sama się rozwiąże prędko i stanowczo" (Z. L. S. "Historja dwóch lat 1861-1862", t. III, str. 482). Powiedzenie tak to się podobało Jürgensowi, że przy najbliższej sposobności uściskał serdecznie Majewskiego. Opinję ich podzielali liczni działacze Czerwonych, jak to: Löwenhardt, Henryk Wohl, Jarmund, frankista Zwierzchowski, będący zarazem na usługach policji rosyjskiej i inni. Uważali oni, że powstanie należy rozpocząć od krwawego przewrotu społecznego. "Chamski Ereb" miał uderzyć na szlachtę. Zdaniem neofitów naród polski, "chcąc dosłużyć się ojczyzny, wypławić się naprzód musi w krwi własnej potokach" (Z. L. S. "Historia dwóch lat 1861-1862", t. I, str. 189). To też krótkim czasie rozpoczęła się intensywna agitacja między wieśniakami, skierowana przeciwko szlachcie. W lasach podlaskich, w wielkich borach świętokrzyskich i suchedniowskich, i wielu innych okolicach Królestwa i Litwy pojawili się tajemniczy emisarjusze, o których Giller pisze ("Historja powszechna Polski", t. II, str. 365-367), że byli to "agitatorowie socjalni, zwani leśnikami, przygotowujący zaburzenia społeczne". Demagodzy ci, będący wysłańcami Czerwonych, zacietrzewieni wrogowie szlachty, nie oszczędzali tej ostatniej w swych pogawędkach z chłopami, malując ją w kolorach najczarniejszych. Unikali oni jaknajstaranniej dworów i ludzi wykształconych, obcując tylko z ludem prostym. W stałym kontakcie z tymi agentami byli żydzi, mieszkający w miastach w pobliżu tych miejscowości, w których ukrywali się "leśnicy". Synowie Izraela komunikowali im wszelkie wiadomości i ostrzeżenia, jak to miało miejsce przed rewizją, dokonaną z rozporządzenia władzy w ziemi lubelskiej. W Warszawie zaś zaczęła krążyć anonimowo sporządzona lista osób "złej wiary", t. j. złych Polaków, podająca częstokroć nazwiska ludzi najszanowniejszych i najuczciwszych.
Podjudzanie włościan przeciwko szlachcie szło na rękę zamiarom wojskowych rosyjskich, pochodzenia niemieckiego. Agitatorom Czerwonych przychodzili często z pomocą przebrani oficerowie moskiewscy. Tak w ziemi miechowskiej podjudzał chłopów przeciwko dziedzicom major baron von Osten-Sacken, godny towarzysz prowokatorów: Salisa Rozengolda, Władysława Krzyżanowskiego i innych.
Do zaognienia stosunków wewnętrznych w kraju przyczyniała się też bardzo spekulacja żydowska. Istniejący w Królestwie bilon, w ilości trzech miljonów rubli, nie mógł uczynić zadość potrzebie zamiennej, zwłaszcza że żydzi wycofywali go powoli w celach spekulacyjnych. Przyszło do tego, że za zmianę rubla papierowego na srebro lub miedź, synowie Izraela pobierali 70%, a często i więcej, co oczywiście odbijało się głównie na kieszeni ludzi ubogich. Pozatem żydzi, korzystając z tego szczególnego położenia, zaczęli wypuszczać swe znaczki, mające charakter solawekslu. Była to istna plaga, która na prowincji przybrała niebywałe rozmiary. Doszło do tego, że właściciel sklepiku z tytoniem lub guzikami, posiadający całej fortuny złp. 300 lub 400, wypuszczał nieraz różnokolorowych znaczków papierowych na tysiąc i więcej złotych. Następnie tacy kupcy żydowscy umyślnie bankrutowali, by umknąć wypłaty za puszczone w obieg papierki. Wszystko to wywoływało zamęt niesłychany w stosunkach handlowych, zwiększany przez samowolne ogłoszenia przekupionych urzędów policyjnych, które nakazywały przyjmowanie znaczków. Taki stan rzeczy najdotkliwiej dawał się odczuwać wieśniakom, którym szlachcic wypłacał z braku bilonu solawekslami za robotę. Znaczki wymieniał chłopom żyd-arendarz, i to przeważnie na wódkę, pobierając przytem procent lichwiarski. Wszystko to musiało budzić w wieśniakach poczucie głębokiej niechęci i oburzenia.
Lud, odpowiednio poinformowamy przez arendarzy, którzy w ten sposób chcieli m. in. odwrócić od siebie zasłużony odwet ciemnych mas, przypisywał brak monety zdawkowej "buntom ciarachów".
Szczucie chłopów na szlachtę spowodowało ogłoszenie odezwy przez duchowieństwo płockie, dzięki któremu rozwinęły się w swoim czasie najwięcej bractwa wstrzemięźliwości. Czcigodni kapłani ostrzegali lud polski, by nie wierzył podszeptom nieprzyjaciół kraju, starających się przez rozdwojenie rzucić kość niezgody. Obywatelskie stanowisko przedstawicieli duchowieństwa katolickiego nie mogło spodobać się neofickim przywódcom Czerwonych. Dopuszczono się więc za namową agitatorów Czerwonych gwałtów fizycznych w stosunku do poszczególnych kapłanów. Tak w Łęczycy został obrzucony kamieniami przez tłum, złożony przeważnie z żydów, biskup kujawsko-kaliski Marszewski, jadący przez miasto karetą.
Z iście semicką zajadłością zaczęli też zwalczać chrzczeni i niechrzczeni żydzi arcybiskupa Felińskiego. Dawny powstaniec z pod Miłosławia, pokiereszowany w walkach z Prusakami, nie dał zastraszyć się Karolowi Majewskiemu, który zjawił się u niego na czele delegacji Czerwonych. Głośnem echem odbiła się w kraju i zagranicą odpowiedź, którą dał arcypasterz aroganckiemu "mechesowi", komunikującemu, że w organizacji Czerwonych wiele poważnych stanowisk zajmują żydzi. Brzmiała ona jak następuje: "żydzi są przez Boga nasłani do Polski, aby byli rynsztokiem, odprowadzającym w epoce giełdy, handlu i szwindlów wszystkie brudy, któremi czyste, rycerskie i do innych celów przeznaczone ręce polskie, kalać się nie powinny" (Z. L. S. "Historja dwóch lat 1861-1862", t IV, str. 89). Od tej chwili rozpoczęła się nieubłagana walka żydostwa z arcybiskupem Felińskim. Nastawieni odpowiednio przywódcy Czerwonych szkalowali publicznie arcypasterza. Puszczono wiadomość, że ks. Feliński "przez Moskwę i Rzym zasadzony jest pospołu, aby ruch polski wydać carowi". Zwano go zdrajcą, biskupem moskiewskim, porównywano do Siemaszki. Zainteresowano osobą arcybiskupa prasę zagraniczną, która nazywała prekonizację ks. Felińskiego "weselem w piekle". Nie oszczędziła też arcypasterza polska prasa zakordonowa, uzależniona od kapitału żydowskiego.






ROK 1863

W TYM CZASIE, gdy Czerwoni owładnęli wszystkiemi niemal sprężynami życia narodowego, przygotowując się intensywnie do powstania, Biali drzemali. W znacznym stopniu przyczynili się do tego Leopold Kronenberg i Jürgens, delegaci na zjazd Białych, który odbył się mr grudniu 1862 r. w Warszawie. Obradującemu w tak ciężkiej dla kraju chwili zebraniu, któremu przewodniczył Eronenberg, nadali neofici raczej charakter rozpraw akademickich i szlacheckiej pogawędki przy butelce wina. Zamiast przystąpić w sposób stanowczy do rozważenia wytworzonej przez poczynania Czerwonych sytuacji, postarał się Jürgens wmówić w uczestników zjazdu, że nie przewiduje się rychłego wybuchu powstania. Rozjeżdżali się więc delegaci w tem przekonaniu, że chwila rozpoczęcia walki z najeźdźcą, w oczekiwaniu na lepsze przygotowanie i przyjaźniejsze okoliczności, jest dość daleka.
Tymczasem Komitet Centralny (utworzony przez Czerwonych latem 1862 r.), którego programowem hasłem była rewolucja społeczna w Polsce, wszedł w układy z kierownikami rewolucjonistów rosyjskich: Hercenem i Bakuninem. Dochodziły wprawdzie do Czerwonych wieści, że w radykalnych kołach moskiewskich mówiono głośno, iż kwestia Rusi i Litwy pokłóci ich z Polakami; nie zrążało to jednak członków Komitetu Centralnego, w którego skład, jak pisze Przyborowski ("Historja sześciu miesięcy", str. 176), "wchodzili ludzie nikomu nieznani, gdzieś z ciemnych otchłani bytu narodowego wyrzuceni na wierzch w konwulsyjnych drganiach wulkanu powstańczego". Ześlepieni nadzieją rozpętania rewolucji społecznej w Rosji, głusi oni byli na przestrogi Seweryna Elżanowskiego, który w przededniu powstania styczniowego pisał w "Przeglądzie Rzeczy Polskich", że "...gdyby przyszło w państwie rosyjskiem do stanowczego przewrotu, Polska znalazłaby się wśród okropnego pożaru... i mimowoli nawet musiałaby się chwytać własnych sposobów, by własny dom wyratować...".
Parcie neofickich przywódców Czerwonych do nawiązania ścisłego kontaktu z rewolucjonistami rosyjskimi przyczyniło się walnie do zdekonspirowania planów powstańczych Komitetu Centralnego. Wyraźnie o tem pisze Lemke w swojej pracy p. t. "Dzieła Hercena"; twierdzi on, że "rząd carski był poinformowany o biegu najważniejszych prac przygotowawczych Komitetu Centralnego Narodu Polskiego". Dzięki raportom neofity Grzegorza Peretza, współpracownika pisma "Gołos", który przebywał w najbliższem otoczeniu Hercena, wiedziano w Petersburgu, że wybuch powstania przygotowywany jest na styczeń (Limanowski: "Hugo Kołłątaj", str. 648). Pisał też o tem Kraszewski, który w szeregu swoich powieści ("My i oni", "Akta męczeńskie") zaznacza, że powstanie styczniowe było przewidziana przez Moskwę.
Ze Skierniewic wyszło hasło natychmiastowego rozpoczęcia walki zbrojnej. W tem mieście bowiem na początku stycznia 1863 r. zebrali się komisarze wojewódzcy, wśród których dużą rolę odgrywał Józef Piotrowski, członek rodziny, o której Mikołaj Berg pisał ("Pamiętniki o polskich spiskach i powstaniach 1831-1862", t. I, str. 184), że "pochodzi z tych żydów, którzy wraz z Frankiem dla osiągnięcia równouprawnienia przyjęli powierzchownie chrystjanizm i zmienili swe nazwiska na krajowe, zachowując zawsze w głębi duszy i w domu obyczaj żydowski". Komisarze postanowili przesłać Komitetowi Centralnemu ultimatum, w którem zażądali od niego ogłoszenia powstania, oświadczając, iż w razie sprzeciwu naczelnej władzy sami rozpoczną ruch zbrojny. Większość Komitetu nie chciała oprzeć się żądaniom malkontentów skierniewickich. Napróżno poszczególni członkowie Komitetu, jak A. Giller (z tego powodu zapewne niecierpiany przez L. Kronenberga, który dał temu wyraz w swoim liście z dn. 4.VI.1864) i inni protestowali przeciwko rozpoczęciu powstania, zarzucając mu wprost, że nie postarał się nawet przygotować zawczasu w dostatecznej ilości i jakości środków wojennych. W styczniu 1863 r. Komitet Centralny, z którego wystąpił Giller (nie chcąc brać na siebie odpowiedzialności za klęskę w razie ogłoszenia równoczesnego z branką powstania) uznał się za Tymczasowy Rząd Narodowy i wezwał młodzież polską do broni.
Od tej pory wydarzenia potoczyły się znaną koleją. Już po kilku miesiącach walki przerzedziły się szybko zastępy najdzielniejszych. Nietylko w dniach lipcowych, ale wcześniej jeszcze nie widzimy już owej młodzieży, pełnej entuzjazmu, która spotykała się z sobą zarówno przy pracy organizacyjnej, jak i na polach walk. Dosięgły ją kule, bagnety lub stryczek wroga. Na arenie wypadków pozostawali krzykacze, ślepi czciciele rewolucji francuskiej, którym zdawało się, że Polska powstanie wówczas, gdy na polski grunt przeflancuje się hasła i sposoby działania Francuzów z końca XVIII w.
Na miejsce ofiarnej młodzieży polskiej, która usłała szybko trupami swemi kraj ojczysty, pojawiło się w organizacji powstańczej mnóstwo małych Maratów, Robespierre'ów, Fouquier Tainville'ów, Saint Justów, naśladujących niezręcznie swe prototypy i drapujących się w ich krwawe łachmany.
Wysunęli się też szybko w skład kierowniczych elementów powstania chrzczeni i niechrzczeni żydzi. Nie narażając się naogół na niebezpieczeństwa walki frontowej, obsadzili oni za to wiele poważnych stanowisk aż do stopni dyrektorów wydziałów włącznie, na których byli bardzo czynni. Działali tam: Karol Majewski, stojący przez pewien czas na czele Rządu Narodowego, Józef Piotrówski członek Rządu, utworzonego we wrześniu 1863 r. Aleksander Pawłowski, wchodzący do Trybunału Rewol.[ucyjnego], Józef Kwiatkowski, naczelnik Warszawy (zajmujący się później sprowadzaniem broni dla formacji galicyjskiej), Franciszek Orłowski, dowódca jednego z oddziałów żandarmerji w stolicy, Władysław Majewski (brat Karola), komisarz woj. kaliskiego, Stanisław Rudnicki, znany pod nazwą Sawa, zaliczony przez M. Dubieckiego ("Romuald Traugutt", str. 218) do współpracowników komisji inkwizycyjnej rosyjskiej, Adam Majewski, bracia Niemirowscy, Bronisław Wołowski, Kaplińscy, Henryk Wohl, Artur Goldman i inni.
Nic więc dziwnego, że niezgoda zapanowała w powstańczych szeregach polskich. Do zgody bowiem nie mógł dopuścić element neoficki, wciskający się do organizacji. W tym czasie, gdy młodzież polska przelewała krew w beznadziejnej walce z przemożnym wrogiem, przywódcy Czerwonych rozpoczęli ostrą walkę z Białymi, która, przyczyniwszy się w Królestwie do dwukrotnych przewrotów w Rządzie, rozegrała się i w innych częściach porozbiorowych Rzeczypospolitej.
Już w maju 1863 r. uwydatniająca się w Rządzie Narodowym przewaga Białych doprowadziła ze strony Czerwonych do zamachu stanu, do którego walnie dopomógł naczelnik straży bezpieczeństwa Landowski, prawdopodobnie pochodzenia żydowskiego. Rząd Narodowy został rozpędzony, a bardziej oporni jego członkowie - uwięzieni. Hasło przewrotu wyszło z Krakowa, gdzie licznie zgromadzeni, skrajnie radykalni nikczemnicy wymieniali publicznie nazwiska członków Rządu, z intencją, ażeby one doszły do moskiewskich uszu. Nie mogąc doczekać się chwili, gdy uda im się ująć ster powstania, wysłali oni na wiosnę 1863 r. morderców dla zabicia dwu najdoświadczeńszych członków Rządu. Zamiar, pomimo ich woli, nie przyszedł do skutku. Wówczas spiskowcy postanowili w Zielone Święta wymordować wszystkich członków Rządu. I to się nie udało. W kilka dni potem chcieli napaść na salę posiedzeń w chwili, gdy obradowali tam członkowie Rządu z przedstawicielami opozycji. Mieli oni zamiar zasztyletować członków władzy. Przeszkodzono im jednak.
Wichrzenia neofitów nie wróżyły długiego żywota nowopowstałemu Rządowi. W krótkim czasie upadł on, ustępując miejsca nowemu, na którego czele stanął Karol Majewski. Do października stolica była świadkiem parokrotnej zmiany Rządu. Jeszcze raz Czerwoni doszli drogą zamachu do władzy. Posługując się terrorem zniechęcili oni do siebie niemal wszystkich. W krótkim też czasie doszedł do głosu Romuald Traugutt, którego namówił do objęcia władzy Czartoryski, przedstawiwszy mu, że istnienie terrorystycznego rządu zniechęca mocarstwa Zachodu. Bohaterski dyktator nie był też wolny od "czułej opieki" wichrzycieli neofickich. Mało było im tego, że mieli Epsteina w najbliższem otoczeniu tego męczennika sprawy narodowej. Widocznie nie nazbyt uległym okazał się im dyktator Traugutt. To też przy końcu 1833 r. utworzony został przez szumowiny radykalne t. zw. Komitet Rewolucyjny (którego przewodniczącym został Bronisław Brzeziński) dla przeciwdziałania zarządzeniom Traugutta.
Co się tyczy wrażenia, jakie wybuch powstania styczniowego wywołał na zachodzie Europy, było ono raczej niewielkie. Rozpoczęcie walki zbrojnej z najeźdźcą w Królestwie przeszło niemal niepostrzeżenie wśród społeczeństw i rządów Zachodu. Jan Czyński, Lubliner, Wołowscy, Klaczko i inni zbyt mało czasu mieli na poinformowanie prasy zagranicznej (będącej przeważnie własnością ludzi bliskich im pochodzeniem) o celach beznadziejnej walki, jaką toczył naród polski z Moskalami. Jako założyciele "L’alliance polonaise de toutes les croyances religieuses", stowarzyszenia, mającego na celu pojednanie wszystkich wyznań religijnych na polskiej ziemi, zwrócili oni całą swoją energję w tym kierunku.
W Anglji wyrażano się o powstaniu jako o ruchu, skazanym zgóry na niepowodzenie. Również w Wiedniu nie doceniano doniosłości rozpoczynających się wydarzeń. We Francji, gdzie urzędowa i półurzędowa prasa już przedtem rzucała gromy na Polaków z powoda zamachu Jaroszyńskiego na W. ks. Konstantego, potraktowano powstanie jako ruchawkę w stylu Mazziniego. W szeregu państewek niemieckich sprawa konfliktu polsko-rosyjskiego zaciekawiła dopiero z chwilą zawarcia konwencji Prus z rządem carskim. Wystąpienia nielicznych dzienników na Zachodzie w obronie Polski spotykały się raczej z obojętnością większości prasy. Niektóre z nich nawet piętnowały rzekome okrucieństwa powstańców. Jedynie w Prusiech przyjęto wybuch powstania jako wypadek pierwszorzędnego znaczenia. Już mianowanie W. ks. Konstantego namiestnikiem Królestwa wywołało silną reakcję w Berlinie. "Jest to wiadomość bardzo poważna - wypadek wielkiej, europejskiej doniosłości" - pisał publicysta Teodor Bernhardi.
Zdaniem prasy pruskiej, będącej w większości w ręku potomków oświeconych żydów niemieckich, którzy w r. 1819-1823 przyjmowali tysiącami wiarę chrześcijańską, celem Konstantego była korona królewska.
Tak pogodzona z Rosją Polska zmierzałaby do odzyskania Poznańskiego i Pomorza. Nastąpiłaby likwidacja partji Czerwonych, a kraj w oparciu o żywioły umiarkowane przekształciłby się w secundo geniturę rosyjską. Rząd pruski więc, zdaniem dziennikarzy żydowsko-niemieckich, nie mógł zająć pozycji biernego świadka.
Wzruszająca zgoda zapanowała też między neofickimi przywódcami Czerwonych i prasą pruską, co do obrzydzenia W. ks. Konstantemu pobytu w Warszawie. Lepiej im widocznie dogadzał na zamku królewskim Niemiec, Teodor hr. Berg, niecierpiący Rosji i nazywający ją Chinami (M. Berg: "Zapiski o powstaniu polskiem", t. III, str. 143). Wśród najbliższych współpracowników tego satrapy, będącego na żołdzie bankierów żydowskich (Berg: "Zapiski..." t. III, str. 424-428), widać było Niemców: Wahla i Brunninga oraz żyda Goldmana.
To też nic dziwnego, że miał tego dosyć nawet Kraszewski, redaktor kronenbergowskiej "Gazety Polskiej". W powieści p. t. "Żyd" pisał on wyraźnie o nadziejach przywódców żydowskich, związanych z wypadkami 1863 r. Mówią oni tam: "...w powietrzu czuć proch, ale dla nas to nic złego... skorzystajmy z dobrej okazji. Zamiast bawić się w patrjotyzm i t. p. mrzonki, myślmy przedewszystkiem o sobie. Chłop polski nie lubi nas, wiemy o tem, ale chłop jest głupi - nie boimy się go. O szlachtę nam głównie idzie. Wmiesza się ona przez sam punkt honoru w awanturę, pójdzie do lasu, na krwawe pola, za co ją rząd ukarze, zniszczy, wytępi, wydusi, wywłaszczy, a wówczas dla nas droga otwarta... W każdym narodzie musi się wyrobić ponad masy jakaś inteligencja i rodzaj arystokracji. My jesteśmy materjałem gotowym, my zawładniemy krajem, a panujemy już przez giełdy i przez wielką część prasy nad połową Europy. Ale naszem właściwem królestwem, naszą stolicą, naszem Jeruzalem będzie Polska. My będziemy jej arystokracją, my tu rządzić będziemy, kraj ten należy do nas, jest nasz..." Tak obliczali i rezonowali żydzi Kraszewskiego (ocierającego się o nich zbliska) w chwili, kiedy ważyły się losy kraju.






EMIGRACJA POLSKA PO POWSTANIU STYCZNIOWEM




PO UPADKU powstania styczniowego liczne rzesze młodzieży polskiej udały się na tułaczkę, podążając przeważnie do Francji. Tutaj, wśród obcego społeczeństwa, nie znając języka i nie mając środków do życia, znaleźli się ofiarni synowie Polski w okropnej nędzy. Nie zainteresowali się nimi neoficcy przywódcy dawnej emigracji. Bohaterowie osiemnasto-miesięcznej wojny z Moskwą, krwawiący się w blisko tysiącu bitew i potyczek, stoczonych na przestrzeni od Prosny do Dniepru, spełnili wszak już przeznaczone im przez światowe żydostwo zadanie. Żywioł polski został osłabiony na jakie lat pięćdziesiąt. Tak zwana postępowa prasa francuska, jak oto: "Constitutionner", "Reformateur", "Courrier Francais" i in., umieszczająca chętnie artykuły neofitów o kwestji żydowskiej w Polsce, niezbyt gościnnie powitała nieszczęsnych wygnańców. Młodzieżą polską zaopiekowało się grono Francuzów z duchownymi: Monseigneur de Segur i O. Perraud na czele. Ci szlachetni ludzie zwrócili się z gorącym apelem do francuskich katolików o pomoc dla schorzałych uchodźców. Kwestowano po kościołach, wyszukiwano posady, rozdano wśród najuboższych 309.000 fr.
Nie pozostawili za to w spokoju zbiedzonych emigrantów polskich szpiedzy rosyjscy, przeważnie żydowskiego pochodzenia. W sierpniu 1864 r. wśród Polaków-emigrantów styczniowego powstania kręcił się Juljan Sumiński. Bunikiewicz pisał do Platera o nim: "...Izraelita, mieniący się być mieszkańcem miasta Warszawy... Mówi po niemiecku i francusku..." Sumiński przyczynił się w znacznym stopniu do zorganizowania w końca 1864 r. monstrualnej prowokacji, polegającej na wmówieniu w szeregi emigrantów, że w ociekającym krwią kraju zanosi się na wznowienie akcji powstańczej. Wielu emigrantów dało się przekonać, że kasata klasztorów, krwawe prześladowania i grożący krajowi pobór do wojska, wywołały wrzenie wśród mas. Szereg wybitniejszych osób udał się do kraju, aby wesprzeć rodzący się ruch. Nastąpiły nowe aresztowania.
Co się tyczy neofickich przywódców powstania styczniowego, którzy znaleźli się we Francji, to uważali oni, że najważniejszem zadaniem było utworzenie w 1866 r. Komitetu Reprezentacyjnego. Główną rolę odgrywali tutaj: Stanisław Jarmund, Bronisław Wołowski, Jarosław Dąbrowski z bratem, spokrewniony z frankistowską rodziną Cietrowskich, i inni. Działacze ci, oskarżeni o fabrykację fałszywych banknotów rosyjskich i malwersacje pieniężne, uważali siebie za godnych reprezentantów wychodźtwa polskiego. Bardzo czynni podczas komuny paryskiej, doprowadzili do tego, że Wersalczycy obeszli się szczególnie srogo z Polakami w Paryżu, rozstrzeliwując wielu z nich. Nieciekawą rolę odegrał wówczas Bronisław Wołowski, którego broszura p.t. "Polacy w rewolucji paryskiej" przepojona jest sympatją dla komunistów francuskich. Mając dostęp do Thiers'a, nie uważał ten wpływowy "meches" za stosowne stanąć w obronie niewinnie skazywanych na śmierć Polaków. To też miał Wołowskiego dosyć nawet Władysław Mickiewicz, który pisząc o jego wędrówkach do Wersalu ("Emigracja polska 1860 1890", st. 80) zaznacza, że "pod temi podróżami Bronisława Wołowskiego coś się ukrywało, że powodowała nim chęć złapania czegoś w mętnej wodzie..."
Starano się pozatem podtrzymywać wśród emigrantów polskich radykalną tradycję obozu w Portsmouth.
Miejsce Krępowickiego postarali się zająć: wychrzta Stanisław Mendelsohn i Diksztejn, współpracownicy "Równość", organu zwolenników socjalizmu międzynarodowego. Na obchodzie 50-ej rocznicy powstania listopadowego, urządzonym w Genewie dn. 29.XI.1880 przez redakcję pisma "Równość", wznieśli oni okrzyk: "Precz z patrjotyzmem i reakcją!" "Niech żyje internacjonał i rewolucja socjalna!" Mendelsohn i Diksztejn byli też współpracownikami "Przedświtu", który zaczął wychodzić w 1881 r. zamiast "Równości". Diksztejn i Mendelsohn zagalopowali się w swoich zapędach antynarodowych polskich tak daleko, że zaczął stronić od nich nawet Bolesław Limanowski i wystąpił z redakcji "Równości". Od maja 1884 r. Mendelsohn, współpracujący w "katolickim" organie "Słowo", wydawał w Paryżu miesięcznik p.t. "Walka klas", który przejawiał rewolucyjne rusofilstwo. Tym zaciekłym wrogom Polski sekundował dzielnie Bronisław Wołowski, założyciel pisma w Wiedniu "Le Messager de Vienne", które po 11 latach przeniosło się do Paryża i wychodziło od 1885 r. p.t. "Le Messager d'Occident".
Nie wszyscy jednak Polacy szli na pasku zamaskowanych nieprzyjaciół narodu polskiego. Wielu z nich przejrzało perfidną grę przywódców żydostwa. Na czoło ówczesnych działaczy polskich wysunął się ks. Roman Wilczyński, pod którego redakcją zaczął wychodzić "Tygodnik" o nastawieniu antyżydowskiem.
Nie byli też wolni od "czułej opieki" prowokatorów neofickich nieszczęśnicy polscy na Syberji. Wysyłani setkami tysięcy z kraju, ci męczennicy sprawy polskiej szpiegowani byli na każdym kroku przez tych wyrzutków ludzkości. Ponurą sławę zyskał tam frankista Aleksander Zwierzchowski, o którego nikczemnej zdradzie pisał obszernie w swoich pamiętnikach Władysław Daniłowski (Minusinsk 1867 69).






OKRES POZYTYWIZMU




UTWORZONY na początku 1864 r. przez cara Aleksandra "Komitet dla spraw Królestwa  Polskiego" rozpoczął "ściślejsze zespolenie kraju z cesarstwem rosyjskiem" od masowego wysiedlania rdzennie polskiego żywiołu na Sybir i konfiskaty dóbr ziemskich. Jak podają "Les deportations en Siberie, le nombre des deportés et leurs sort dans l'exil" (Rkp. Czartoryskich nr. 5577) urzędnicy rosyjscy pod koniec 1866 r., określali liczbę zesłanych w głąb Rosji i na Syberję Polaków na 250 tysięcy osób. Był to kwiat narodu polskiego. Studenci, ziemianie, oficerowie, księża stanowili poważną część tych najofiarniejszych synów Polski. Przystąpili też Moskale do dalszego wywłaszczania szlachty. Na Ukrainie, Podolu i Wołyniu skonfiskowano Polakom w roku 1863/64 — 383.761 morgów ziemi, której wartość wynosiła setki miljonów rubli. Postarano się pozatem o przeprowadzenie uwłaszczenia włościan w sposób, który miał zapewnić wieczną wdzięczność carskim urzędnikom ze strony ciemnego i biednego ludu, a dziedziców doprowadzić do ruiny, finansowej.
I oto, w okresie ogólnej żałoby narodowej zaszedł wypadek, który wywarł wielkie wrażenie w kraju. Do Królestwa powrócił Leopold Kronenberg, przebywający zagranicą od chwili podania się Wielopolskiego do dymisji. Na powrót "ministra skarbu Rządu Narodowego" (tak nazywano Kronenberga), którego stanowisko i znaczenie w stronnictwie "Białych", były znane tysiącom ludzi, nikt nie liczył. Opinji publicznej starano się wytłumaczyć, że obecność Kronenberga w kraju potrzebna jest dla zbudowania ważnej kolei strategicznej z Warszawy do Brześcia Litewskiego. Posiadał on bowiem kredyt zagranicą i dostateczny mir w kraju. Lepiej jednak wyjaśnił ten niezwykły fakt Mikołaj Berg, który pisał ("Zapiski o powstaniu polskiem", t. III str. 424 428), że stało się to dzięki łapówkom, zapłaconym generałom rosyjskim.
Po powrocie do Warszawy wystąpił Kronenberg odrazu jako potężny finansista, ostry, lekceważący, z drwiąco-chytrym uśmiechem na ustach. Zaczął on bardzo często zaglądać do Zamku, i to nietylko w dni powszednie, ale i w niedziele, w czasie uroczystych, niejako urzędowych przyjęć, uzyskując zawsze przed innymi wstęp do gabinetu namiestnika. Hr. Berg nie brał łapówek pospolitych, nie odmawiał jednak współudziału w wielkich przedsięwzięciach lub sprawach finansowych, np.: przypuszczali go neoficcy bankierzy stolicy do udziału bez pieniędzy w różnych przedsiębiorstwach lub nabywali dla niego akcje. Namiestnik naturalnie zgadzał się na to, a po obrachunku z wielką przyjemnością chował do kieszeni pokaźną sumkę. Podobnych wspólników, jak pisze M. Berg ("Zapiski..." t III, str. 424 428), mieli chrzczeni żydzi warszawscy także i w Petersburgu. Kronenberg dla interesów tego rodzaju utrzymywał w stolicy Rosji specjalnego agenta w osobie żyda Jelenkiewicza.
Mógł więc Kronenberg nie obawiać się odwetu zaborców moskiewskich za finansowanie powstania styczniowego. Nie siedział on w więzieniu, nie był pociągany do śledztwa, nie odwiedził Syberji i majątek jego nie uległ konfiskacie.
Zbyt rozległe i wpływowe stosunki posiadał on w stolicy nad Newą, gdzie nawet car był dla niego życzliwie usposobiony.
Zrozumiałe więc staje się, dlaczego i hr. Berg dawał pierwszeństwo Kronenbergowi przed generałami i cywilnymi dygnitarzami rosyjskimi, wpuszczając go o każdej porze dnia do swoich apartamentów. Gdy ukazała się w Warszawie broszura Ustimowicza "O spiskach i zamachach na życie hr. Berga", na której końcu zamieszczono imienny spis znanych członków organizacyj powstańczych 1863 r., wśród których figurowało nazwisko "ministra skarbu Rządu Narodowego", nie przestraszył się on tem zbytnio. Namiestnik bowiem posunął swoją przychylność dla "żydowskiego przyjaciela" do tego stopnia, że polecił pracę Ustimowicza wycofać z handlu, nie zważając, że sam pierwej dał upoważnienie do jej ogłoszenia.
Gorzej działo się w kraju kierowniczej warstwie narodu. W dalszym ciągu śledzono i przeprowadzano masowe aresztowania. Wchodzono do domów, rozbijano ściany, włażono do każdego zakątka. Nie darowano nawet podziemiom klasztornym; zaczęto rozbijać groby i otwierać trumny spoczywających tam snem wiecznym zakonników. W stosunku do ziemian represje trwały dalej. Wystarczyło najmniejsze podejrzenie, ażeby przyszedł nakaz satrapów moskiewskich przymusowej sprzedaży majątku nieszczęśliwca. Systematycznie przeprowadzana zagłada szlachty folwarcznej, będącej wyrazicielką polskiej idei narodowej, zapewniła wiele korzyści żydostwu polskiemu. Zrujnowane ziemiaństwo musiało kołatać do żydów o pożyczkę lub o posadę. Powstająca plutokracja, przeważnie pochodzenia żydowskiego, nie mogła być w niezgodzie z synami Izraela. Młodzież żydowska wstępowała gromadnie po 1863 r. do średnich i wyższych szkół. Zaroiło się w Królestwie od chrzczonych i niechrzczonych żydowskich lekarzy, adwokatów, techników, dziennikarzy i literatów. Zajmowali oni w szybkiem tempie miejsca inteligencji polskiej, wyniszczonej podczas powstania, gnijącej w kopalniach Syberji lub pędzącej tułaczy żywot na obczyźnie.
Pomógł żydom panujący wówczas nastrój — zespolenie eksperymentów asymilacyjnych i doktryny pozytywistycznej. Niedarmo Kronenberg i jego satelici potrafili natchnąć zmęczone społeczeństwo polskie myślą, że krajowi bardzo zależy sa zyskaniu sympatji mas żydowskich, liczących w samej Warszawie około stu tysięcy osób.
Panujący wszechwładnie po powstaniu styczniowem pozytywizm włączył do swego programu doktrynę asymilacji. Prawie wszyscy pozytywiści owego czasu byli filosemitami, bratali się z żydami, uważając za wzór cnót obywatelskich bankiera Kronenberga, nagrodzonego przez rząd moskiewski za usługi orderem św. Włodzimierza III klasy (z czem było połączone nadanie dziedzicznego szlachectwa rosyjskiego) i bankiera Jana Blocha, którego testament zaczyna się od słów: "Byłem całe życie żydem i umieram jako żyd" (I was my whole life a Jew and J. die as a Jew...— "The Jewish Encyclopeda". Funk and Wagnalls Company, New York and London, t. III, str. 252).
Pozytywiści wyhodowali grupę literatów i dziennikarzy pochodzenia żydowskiego, która obsadziła tłumnie prasę warszawską Wśród księgarzy i wydawców najpoważniejszych pism stolicy widzimy: Gluecksberga, Lewentala, Stan. Kronenberga, braci Orgelbrandów, E. Leo, M. Wołowskiego, Krzywickiego, R. Okręta i innych. Otaczają się ci chrzczeni i niechrzczeni dyktatorzy ówczesnej opinji polskiej współpracownikami też przeważnie żydowskiego pochodzenia, jak to: St. Kramsztyk, B. Rajchman, H. Elzenberg, D. Zgliński, Niedzielski, Niemirowski, Chęciński i mni. Pełno ich było zarówno w pismach zachowawczych ("Gazeta Polska", "Słowo"), jak i postępowych ("Przegląd Tygodniowy", "Niwa", "Nowiny").
Było jednak w Polsce wielu przeciwników asymilacji żydów. Obawiano się słusznie, że osłabione społeczeństwo nietylko nie spolszczy żydów, przyjmujących licznie w okresie pozytywizmu chrzest, lecz samo zżydzieje i pójdzie na służbę żydowskich ideałów. Zaczęto badać szczerość intencyj żydów, chcących nawrócić się na katolicyzm. Świadczy o tem korespondencja judofilskiego "Kraju" z Warszawy: "Wielu z pomiędzy przyjmujących chrzest żydów kołatało najprzód do kapłanów katolickich, lecz tak byli przyjęciem ich zrażeni, że zwrócili się do protestanckich" (S. Hirszhorn: "Historia żydów w Polsce", str. 242). Zainteresowano się znowu Frankistami. Stwierdzono, że ci najgorętsi rzecznicy asymilacji żydów, chociaż przyjęli chrześcijaństwo przeszło sto lat temu, pozostają jednak w ścisłej łączności pomiędzy sobą i z synami Izraela. Słusznie obawiali się patrjoci polscy —wznowionego po powstaniu styczniowem — masowego porzucania wiary ojców przez inteligencję żydowską. Na przykładzie Kronenberga widzieli, jak neofici polscy umieli przystosować się do każdej okoliczności. Pobłażliwość rządu rosyjskiego dla tego, który finansował 1863 r., nasuwała też niejednemu ciekawe przypuszczenia co do możliwości istnienia poza sutemi łapówkami innych, ukrytych dla społeczeństwa polskiego nici, łączących satrapów moskiewskich, (często pochodzenia niemieckiego) z czołowymi przedstawicielami żydostwa polskiego. A że cele przywódców Izraela nie były przyjazne dla narodu polskiego, to łatwo się można przekonać, przeczytawszy okólnik kierowników politycznych kół żydowskich, wydany w listopadzie 1898 r. do żydów polskich. Odezwa ta brzmi: "Bracia i współwyznawcy! Trzeba, ażeby kraj (t.j. Galicja — przypisek) został naszem królestwem... Starajcie się potrochu usunąć Polaków ze wszystkich ważniejszych stanowisk i skupić w waszych rękach wszystkie nici władzy społecznej. Wszystko, co do chrześcijan należy, powinno stać się waszą własnością, związek izraelski dostarczy wam potrzebnych do tego środków. Już zaczęto na ten cel zbierać potrzebne fundusze, a udaje się lepiej, niż przypuścić było można. Dla doprowadzenia do skutku planu wyrwania stanowczo Galicji chrześcijanom, wszyscy nasi wielcy i bogatsi zapisali się na znaczne sumy. Da baron Hirsz (wkrótce potem umarł — przypisek), dadzą Rotszyldzi, Bleichröderowie i Mendelsohnowie i inni dadzą... Bracia i współwyznawcy! Dołóżcie wszelkich usiłowań, ażeby doprowadzić do skutku to, co zamierzamy"... (L. Viel. "Le Juif  sectaire" str. 173).
Jak w świetle tej odezwy, a była ona zapewne jedną z wielu, wygląda finansowy udział w powstaniu styczniowem Kronenberga, który przez poszczególnych badaczy historycznych jest wychwalany za to, że bez jego pomocy finansowej nie mogłyby organizacje powstańcze rozwinąć skutecznej agitacji? Jemu zawdzięczała więc w lwiej części Polska, że setki tysięcy najwierniejszych Jej synów marniało w tajgach syberyjskich lub gniło w ziemi. W kraju zaś pozostały masy biernych, wśród których żerowali synowie "narodu wybranego".
Przywódcy żydostwa polskiego nie zniechęcili się wstrętami, czynionemi wychrztom przez światlejszą część naszego społeczeństwa. Rzucono hasło małżeństw mieszanych. Wynaleziono wielu zubożałych arystokratów, pragnących pozłocić swe herby. W krótkim czasie przedstawiciele najstarszej arystokracji polskiej weszli w związki rodzinne z potomkami frankistów a także z neofitami. Wołowscy, Lascy, Epsteinowie, Kronenbergowie, Blochowie, Rotwandowie, Reichmanowie, Halpertowie, Goldfederowie koligacą się z Woronieckimi, Rzyszczewskimi, Potulickimi, Lasockimi, Ilińskimi, Skarbkami, Morsztynami, Wielopolskimi, Kościelskimi, Jundziłłami, Wodzyńskimi, Hołyńskimi, Poklewskimi i in. Klasycznym przykładem wychrzty, który, zdawałoby się, że wrósł nieodwołalnie w społeczność polską, był Jan Bloch, herbu Ogończyk. Wpływowy ten bankier, podkreślający swój patrjotyzm polski na każdym kroku, czego dowodem miało być skoligacenie się z pięcioma wybitnemi rodami kraju, inaczej przedstawił się potomności w testamencie swoim. Mógł się on śmiało zaliczyć do grona tych żydów, na których cześć wygłoszone zostało w 1875 r. w kahale lwowskim odpowiednie przemówienie. Mędrzec Syjonu oświadczył m.in., iż "...prawdą jest, że niektórzy żydzi dają się chrzcić, ale fakt ten tylko przyczynia się do wzmocnienia naszej potęgi, gdyż chrzczeni żydzi zawsze żydami zostają"... (Rudolf Vrba: "Die Revolution in Russland, statistische und sozialpolitiscke Studien").
Służyli też często zrujnowani karmazyni polscy za parawan dla nieczystych, podejrzanych spekulacyj. Wynajmowali ich żydowscy plutokraci do zarządów swoich przedsiębiorstw, do komitetów, mianując ich członkami rad nadzorczych. Ponieważ utytułowani radcowie mięli takie samo pojęcie o handlu, o metodach "czystego kapitalizmu", jak chłop o astronomji, przeto rządzili się żydzi sami bez żadnej kontroli.
Przyszedł 1905 r., o którym pisał zasymilowany żyd J. Unszlicht ("0 pogromy ludu polskiego"), że "nastał moment decydujący — rozłamu między polskością i żydostwem". Potulna, wychowana przez frankistów: Krzywickiego, Matuszewskiego, Wołowskiego, Niemirowskiego i in., neofitów: Kraushara, Posnera, Mendelsohna i in. oraz żydów: Askenazego, Dicksteina i in., inteligencja polska zobaczyła z przerażeniem obok siebie, zamiast układnych neofitów i asymilatorów, aroganckiego Żabotyńskiego, Radka, Grosnera i in. Spostrzeżono gęstą sieć spisku antypolskiego, uknutego przez żydów, do którego wciągnięto nieuświadomione masy ludu polskiego. Z krzykiem "precz z białą gęsią" kroczyli po ulicach Warszawy czarni bundyści, subsydjowani przez ochrzczonego miljonera Łazarza Polakowa i... Powszechny Związek Izraelski.
Komitet statystyczny miasta Warszawy wykazał, że wypadki 1905 r. zburzyły i zniszczyły w Królestwie około 2.000 mniejszych zakładów przemysłowych, należących do Polaków. Cofnięty został o dziesiątki lat wstecz swojski, dopiero kiełkujący przemysł. Lud roboczy zubożał. Wielcy kapitaliści żydowscy drwili zaś sobie z tej "pseudo-antykapitalistycznej rewolucji".






ZAMKNIĘCIE




Książka niniejsza ma charakter pionierski: rozpoczyna ona systematyczne badania w dziedzinie dotychczas przez uczonych naszych pomijanej i przemilczanej. Zrozumiałe jest przeto, iż będąc pirewszem właściwie studjum naukowem w tym zakresie nie ma ona bynajmniej pretensyj do wyczerpania tematu, który dopiero dalsze prace historyków polskich w pełni zbadają i wyświetlą. Będzie to dla autora wielką radością, jeżeli trud przezeń podjęty stanowić będzie zachętę i bodziec do dalszych poszukiwań w tej dziedzinie. Badania owe przyniosą niewątpliwie szereg rewelacyj, których obecnie częstokroć nawet domyślać się nie potrafimy.
Autor kierował się w swojej pracy jedynym celem, jakim było najbardziej objektywne przedstawienie prawdy dziejowej, rozumiejąc dokładnie, jak niezmiernie ważne jest dla narodu, ażeby poznał rzeczywisty, niesfałszowany ubocznemi względami, obraz swojej przeszłości. Widząc zaś, jak dalece służba prawdzie wymaga niejednokrotnie odwagi cywilnej i siły charakteru, nie może się powstrzymać od wyrażenia na tem miejscu serdecznego podziękowania Redakcji "Myśli Narodowej", która, drukując poszczególne rozdziały pracy w postaci artykułów, umożliwiła opublikowanie jej w formie książkowej.