Odrodzenie Rzeczypospolitej w 1918 r.

W drugiej połowie XVIII wieku, gdy Rzeczpospolita Obojga Narodów pogrążyła się w kryzysie ustrojowym i gospodarczym, monarchowie Rosji, Prus i Austrii w 1772 r. zawarli porozumienie rozbiorowe, odbierając Rzeczpospolitej jedną czwartą jej terytorium i zmuszając polski sejm do jego zatwierdzenia, straty i upokorzenie, jakich doznała Polska wskutek I rozbioru, stały się impulsem do podjęcia gruntownej reformy państwa. 3 maja 1791 r. sejm uchwalił pierwszą europejską konstytucję, dającą nadzieję na wzmocnienie Rzeczypospolitej. Wojna z Rosją w obronie Konstytucji Trzeciego Maja zakończyła się jednak porażką. Zwycięstwo Rosji doprowadziło do przywrócenia dawnego porządku i w 1793 r. odebrania Rzeczypospolitej przez Rosję i Prusy kolejnych ziem (II rozbiór).
Na reakcję Polaków nie trzeba było długo czekać. 2 marca 1794 r. wybuchło powstanie przeciwko Rosji. Na czele polskiej armii stanął wówczas Tadeusz Kościuszko. Mimo początkowych sukcesów insurekcja upadła w listopadzie 1794 r. Powstanie przeszło zaś do historii jako pierwsze powstanie narodowe. 24 października 1795 r. Rosja, Prusy i Austria podpisały trzecie porozumienie rozbiorowe ostatecznie wymazujące Polskę z mapy Europy.
Jednak Polacy nie pogodzili się z utratą niepodległości. Szukając dróg prowadzących do jej odzyskania, stanęli u boku, skonfliktowanej z zaborcami, rewolucyjnej Francji, organizując w 1797 r. w Lombardii Legiony Polskie. Dzięki temu sojuszowi, w 1807 r. powstało Księstwo Warszawskie. W jego skład weszła niewielka część przedrozbiorowego terytorium Rzeczypospolitej, niemniej jednak Polacy uzyskali namiastkę swojego państwa. Po klęsce Napoleona w 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim zadecydowano o przekształceniu okrojonego Księstwa Warszawskiego w Królestwo Polskie, połączone z Rosją unią realno-personalną. Notoryczne łamanie przez cara Mikołaja I konstytucji Królestwa doprowadziło do tego, że w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. wybuchło kolejne powstanie. Po początkowych sukcesach zakończyło się jednak, podobnie jak powstanie kościuszkowskie, klęską. W rezultacie Królestwo zostało ściśle podporządkowane imperium rosyjskiemu.
W 1905 r. w Królestwie Polskim wybuchła krótkotrwała rewolucja. Uczestniczyły w niej m.in. bojówki Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej, kierowanej przez Józefa Piłsudskiego. Spory wobec roli Organizacji Bojowej oraz programu niepodległościowego partii doprowadziły w 1906 r. do rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej. Piłsudski, ze znaczną częścią członków Organizacji Bojowej, przeszedł do PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W 1908 r. jej członkowie zaczęli przenosić się do Galicji, gdzie autonomia pozwalała na prowadzenie przygotowań do walki z rosyjskim zaborcą o niepodległą Polskę. W 1908 r. we Lwowie, Kazimierz Sosnkowski, bliski współpracownik Piłsudskiego, utworzył Związek Walki Czynnej (ZWC) – konspiracyjną, ponadpartyjną organizację przygotowującą kadry dla przyszłej polskiej armii. Po 1909 r., gdy powstała możliwość powoływania do życia stowarzyszeń strzeleckich, ZWC utworzył jawne organizacje strzeleckie – Związek Strzelecki we Lwowie i Towarzystwo Strzelec w Krakowie. W tym samym czasie lwowska Organizacja Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie" zaczęła organizować Polskie Drużyny Strzeleckie, które od 1911 r. współpracowały z tajną Komendą Główną ZWC, nadzorującą działalność legalnych organizacji strzeleckich. W 1914 r. liczyły one ponad 20 tysięcy wyszkolonych członków. W sierpniu 1914 r., gdy wybuchła I wojna światowa, Związki i Drużyny Strzeleckie zostały zmobilizowane i pod komendą Józefa Piłsudskiego zorganizowano je w I Brygadę Legionów Polskich. Wybuch wojny sprawił że współpracujące państwa takie jak: Rosja, Niemcy i Austro-Węgry, były w przeciwstawnych obozach polityczno-militarnych
Ważne pojęcia:
Powstanie lokalnych ośrodków władzy – pod koniec wojny w 1918 r. na ziemiach poszczególnych zaborów powstawały lokalne ośrodki władzy, w celu przejęcia administracji w polskie ręce, rozbrojenia wojsk państw centralnych; działały m. in.: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu
Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej – powstał 7 listopada 1918 r. w Lublinie pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego; poparty przez Polską Partię Socjalistyczną i partie ludowe; zapowiadał reformę rolną, nacjonalizację banków i kopalń, powszechne prawa wyborcze; po rozmowach z J. Piłsudskim rząd rozwiązał się
Józef Piłsudski – w czasie I wojny był dowódcą I Brygady walczącej u boku państw centralnych; po „kryzysie przysięgowym” w 1917 r. został internowany w magdeburskiej twierdzy; po powrocie do Polski Rada Regencyjna powierzyła mu władzę nad wojskiem i władzę cywilną; powołał rząd Jędrzeja Moraczewskiego; pełnił urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa i Naczelnika Państwa
Roman Dmowski – przywódca Narodowej Demokracji (endecji); w czasie wojny stał na czele Komitetu Narodowego Polski popierając państwa ententy; reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu
Jędrzej Moraczewski – socjalista, premier rządu; ogłosił demokratyczną ordynację do Sejmu Ustawodawczego; ogłosił dekret o Tymczasowym Naczelniku Państwa; przeprowadził reformy społeczno-gospodarcze (8-godzinny dzień pracy, prawa wyborcze dla kobiet, ubezpieczenia społeczne)
Ignacy Jan Paderewski – kompozytor i pianista; członek Komitetu Narodowego Polski; w styczniu 1919 r. Józef Piłsudski powierzył mu urząd premiera; reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu
Decyzje traktatu wersalskiego w sprawie polskiej – z 28 czerwca 1919 r.; Niemcy musiały oddać Polsce Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie; Gdańsk został wolnym miastem; plebiscyty miały się odbyć na Górnym Śląsku, Warmii, Mazurach i Powiślu
Mały traktat wersalski – włączony do traktatu wersalskiego 28 czerwca 1919 r. nakładał obowiązek ochrony praw mniejszości narodowych w nowych państwach Europy Środkowej (także w Polsce)
„Spadek” po zaborcach i wojnie – trudności w scaleniu ziem polskich po 123 latach zaborów; różnice między zaborami w każdej dziedzinie życia społeczno-gospodarczego; zniszczenia wojenne, brak infrastruktury komunikacyjnej i jednolitego prawa drogowego, chaos monetarny, zacofanie gospodarcze, analfabetyzm (ok. 40%), brak jednolitego systemu administracyjnego, prawnego i skarbowego
Ważne daty:
7 listopada 1918 r. – powstanie rządu Ignacego Daszyńskiego
11 listopada 1918 r. – koniec I wojny światowej; odzyskanie przez Polskę niepodległości; przejęcie władzy przez Józefa Piłsudskiego
28 czerwca 1919 r. – podpisanie traktatu wersalskiego