Stanisław August Poniatowski
Stanisław August Poniatowski, przed koronacją Stanisław Antoni Poniatowski herbu Ciołek (ur. 17 stycznia 1732 w Wołczynie, zm. 12 lutego 1798 w Petersburgu) – król Polski w latach 1764–1795 jako Stanisław II August, ostatni król Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jego panowanie pozostaje przedmiotem licznych sporów. Doceniany jako inicjator i stanowczy zwolennik reform ustrojowych przeprowadzonych przez Sejm Czteroletni oraz jako wielki mecenas nauki i sztuki, Stanisław August równocześnie był krytykowany przez fakt, że został wybrany na tron polski przy wsparciu Rosji, nie zdołał zapobiec rozbiorom i w konsekwencji upadkowi Rzeczypospolitej.
Przed wyborem na tron, od 1755 był stolnikiem wielkim litewskim, a następnie w latach 1756–1764 starostą przemyskim. W latach 1755–1758, przebywając na dworze w Petersburgu, nawiązał romans z księżną Katarzyną Aleksiejewną (przyszłą cesarzową Rosji Katarzyną Wielką, panującą w latach 1762–1796). Związany z tzw. Familią, stał się jej kandydatem na króla Polski po śmierci Augusta III. Z poparciem Rosji został wybrany na króla na sejmie elekcyjnym w 1764 roku. Po wstąpieniu na tron rozpoczął realizację programu familii Czartoryskich, to jest wzmocnienia władzy królewskiej i reformy ustroju państwa. Wbrew oczekiwaniom carycy, usiłował zmodernizować i wzmocnić znajdującą się w trudnej sytuacji politycznej Rzeczpospolitą. Jego wysiłki spotkały się z opozycją zewnętrzną ze strony Prus, Imperium Habsburgów i Imperium Rosyjskiego, w których interesie leżało utrzymanie słabej pozycji Rzeczpospolitej; a także z opozycją wewnętrzną, głównie w kręgach konserwatywnych, które widziały w reformach zagrożenie swoich przywilejów.

Reformatorskie działania króla doprowadziły do interwencji Rosji „w obronie ustroju Rzeczpospolitej”, a także praw dysydentów. Wkroczenie wojsk rosyjskich doprowadziło do zawiązania antykrólewskiej i antyrosyjskiej konfederacji w Barze (1768–1772), co nasiliło kryzys w państwie. Następstwem klęski konfederacji był pierwszy rozbiór Polski (1772). Mimo strat terytorialnych król nie ustawał w reformach. Jego sytuacja była o tyle utrudniona, że już w pierwszych latach panowania utracił poparcie Czartoryskich, zaś opozycja szlachecka nie zmalała. Kolejne sejmy, nie obradujące w ramach konfederacji (jak pierwsze za panowania króla), nie dawały nadziei na reformy ustrojowe. Jedynie sejmy z 1776 i 1788 działały w ramach konfederacji.

W ostatniej części panowania Stanisława Augusta Sejm Czteroletni (1788–1792) dokonał istotnych reform ustrojowych. Rosja, zaangażowana w wojnę z Turcją, zachęcona przez króla propozycją antytureckiego sojuszu, zgodziła się na konfederację i przeprowadzenie częściowych reform, głównie wojska. W sejmie dominowała orientacja pruska, do której król się przychylił, czego efektem było uzyskanie poparcia sejmu i sojusz z Prusami w roku 1790. Sejm nie rozwiązał się, a jedynie dokooptował dodatkowych posłów, co dodatkowo wzmocniło stronnictwo reformatorskie. Efektem tego było uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku.



Opozycja szlachecka, poparta przez Rosję, zawiązała w maju 1792 konfederację w Targowicy. Wezwane przez nią wojska rosyjskie wkroczyły do Polski. Doszło do wojny w obronie Konstytucji. Mimo umiarkowanych sukcesów nowej, powiększonej armii królewskiej, król niewierzący w szanse dalszego oporu i rozczarowany brakiem reakcji ze strony Prus, skapitulował, przystąpił do Targowicy i w 1793 wziął udział w sejmie grodzieńskim, który cofnął reformy Sejmu Wielkiego i uchwalił drugi rozbiór Polski. Mimo równie niechętnej postawy, król przyłączył się do insurekcji kościuszkowskiej (1794), na którą nie miał jednak wpływu. Po zawarciu trzeciego rozbioru (1795), oznaczającego koniec istnienia Rzeczypospolitej, król opuścił Warszawę i udał się do Grodna, pod opiekę i nadzór namiestnika rosyjskiego, po czym abdykował 25 listopada na rzecz Rosji. Ostatnie lata życia spędził na wygnaniu w Petersburgu. Zmarł 12 lutego 1798 roku.
Był synem Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego i Konstancji z Czartoryskich, bratem prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego (1736–1794) i stryjem księcia Józefa Poniatowskiego (1763–1813).
Młody król od początku swojego panowania zaczął wprowadzać reformy. Działania te szybko jednak zahamowała Rosja, która dawała odczuć Poniatowskiemu, że ten nie powinien nadmiernie korzystać z władzy królewskiej, którą w końcu otrzymał dzięki protekcji carycy.
W  1765 roku król Stanisław założył Szkołę Rycerską – elitarną uczelnię wojskową, która miała kształcić przyszłą armię. Utworzył również będącą zalążkiem rządu konferencję króla z ministrami i kancelarię królewską. Z kolei w 1773 roku powstała Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja o charakterze dzisiejszego Ministerstwa Edukacji.
Głównym czynnikiem ograniczającym działania króla były pieniądze, których ciągle barkowało w królewskiej kasie. W tej kwestii nie mógł znaleźć też porozumienia ze swoim bratankiem, księciem Józefem, który często wyrzucał królowi, że powinien więcej inwestować w armię. Stanisław przez swoje wielkie długi był jeszcze bardziej zależny od łaski carskiego ambasadora.
Król pomimo ograniczeń władzy (już po I rozbiorze) nadal zabiegał o rozwój kultury. Słynne stały się jego obiady czwartkowe, na których spotykali się polscy intelektualiści. Pieczę nad królewskimi zbiorami sztuki powierzono malarzowi Marcello Bacciarellemu. Z polecenia króla zbudowano też przy zamku w Warszawie nowy gmach biblioteki królewskiej, której zbiory szacowano wówczas nawet na 20 tys. woluminów. Kraj stawał się coraz bardziej zależny od wpływów zaborców. W końcu Stanisław August Poniatowski został zmuszony do oddania władzy.