Advertisement
Guest User

"Złoty Wiek" Rzeczypospolitej Szlacheckiej

a guest
Mar 26th, 2019
144
0
Never
Not a member of Pastebin yet? Sign Up, it unlocks many cool features!
text 12.02 KB | None | 0 0
  1. Ważne pojęcia:
  2.  
  3. Społeczeństwo Rzeczpospolitej Obojga Narodów – podział na stany: szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, chłopi; z wyjątkiem duchowieństwa do pozostałych stanów należało się poprzez urodzenie; zróżnicowanie majątkowe w poszczególnych stanach; przywileje dla szlachty i duchowieństwa; „przywiązanie” chłopów do ziemi, czyli zakaz opuszczania wsi
  4.  
  5.  
  6. Szlachta w Rzeczpospolitej – stanowiła ok. 10% społeczeństwa; dzieliła się na: magnaterię (właściciele wielkich majątków ziemskich i miast, piastowali najwyższe urzędy), szlachtę średnią (typ szlachcica-ziemianina), szlachtę zagrodową/zaściankową (właściciele niewielkich gospodarstw, które sami uprawiali), szlachtę gołotę (nie posiadali ziemi, ale mając prawa polityczne stanowili ważną grupę dla magnaterii)
  7.  
  8.  
  9. Narodowości w Rzeczpospolitej Obojga Narodów – Polacy (ok. 40%), Litwini (ok. 13%), ludność ruska (białoruska i ukraińska, ok. 20%), Niemcy (ok. 10%), Żydzi (ok. 5%) oraz Łotysze, Ormianie, Karaimi, Tatarzy, Holendrzy, Szkoci, wędrowni Cyganie; Rzeczpospolita była państwem wielowyznaniowym
  10.  
  11.  
  12. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana – zapotrzebowanie Europy Zachodniej na zboże wpłynęło na rozwój rolnictwa na ziemiach Rzeczpospolitej; grunty orne podzielone były na: użytkowane przez chłopów i folwarki; chłopi musieli odrabiać pańszczyznę, czyli darmową pracę w folwarku; wymiar pańszczyzny ciągle był podwyższany przez szlachtę; właściciele folwarków czerpali także zyski z: młynów, wyłącznego prawa do produkcji i sprzedaży alkoholu (monopol propinacyjny), sprzedaży soli; folwarki nastawione były głównie na produkcję zboża, ale też hodowlę owiec (Wielkopolska, Pogórze) lub bydła (Ukraina, Wołyń, Podole)
  13.  
  14.  
  15. Miasta Rzeczpospolitej – największe ośrodki miejskie to: Gdańsk, Kraków, Lwów oraz Wilno, Toruń, Poznań, Lublin; organizacja cechowa wpływała na ograniczenia dostępu do zawodów oraz swobodę produkcji lub sprzedaży; od końca XV w. ograniczano prawa mieszczanom, zakazując im kupna ziemi, zajmowania stanowisk urzędniczych, zakazując szlachcie zajmowania się handlem pod groźbą utraty szlachectwa
  16.  
  17.  
  18. Handel w Rzeczpospolitej – eksport: zboże, bydło, skóry, futra, wełna, len, konopie; import wyrobów przemysłowych, tekstyliów; w XVI w. dodatni bilans w handlu, gdyż Polska więcej eksportowała, niż spro¬wadzała do kraju; wymiana handlowa odbywała się na cotygodniowych targach lub dorocznych jarmarkach
  19.  
  20.  
  21. Przywileje szlacheckie – prawa polityczne i ekonomiczne nadawane szlachcie i duchowieństwu, gwarantujące nietykalność osobistą i majątkową (przywilej jedlneńsko-krakowski z 1430 r.), „przywiązujące” chłopów do ziemi i ograniczające prawa mieszczanom (statuty piotrkowskie z 1496 r.), oddające sądownictwo w ręce szlachty (1518 r.)
  22.  
  23.  
  24. Sejm walny – to trzy stany sejmujące: król i pod jego przewodnictwem senat oraz izba poselska; w senacie zasiadali: biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, kanclerze, marszałkowie i podskarbiowie Korony i Litwy; posłowie byli wybierani na sejmikach ziemskich
  25.  
  26.  
  27. Ruch egzekucyjny – program reform zaproponowany przez szlachtę, skierowany przeciwko wzrastającej sile magnaterii i tendencjom absolutystycznym ostatnich Jagiellonów; w 1562 r. Zygmunt August przystąpił do ruchu egzekucyjnego i przeprowadzono reformy m.in.: dokonano lustracji (spisu) dóbr koronnych i przeznaczono czwartą część dochodów z królewszczyzn na „wojsko kwarciane”; podniesiono podatek z łanu kmiecego i pośrednio opodatkowano Kościół; wprowadzono zakaz wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów; dokonano unifikacji państwa – np. unia lubelska w 1569 r.; zagwarantowano tolerancję religijną – konfederacja warszawska w 1573 r.
  28.  
  29.  
  30. Nauka renesansu – Mikołaj Kopernik (w dziele „O obrotach sfer niebieskich” przedstawił teorię heliocentryczną, był kanonikiem warmińskim, lekarzem, ekonomistą, inżynierem – w 1521 r. dowodził obroną Olsztyna); nauki medyczne (Józef Struś, Wojciech Oczko); geografia – Maciej z Miechowa („Traktat o dwu Sarmacjach”) i Bernard Wapowski (kartografia, pierwsza mapa Polski); historiografia – Marcin Kromer, Jan Długosz, Marcin Bielski; genealogia i heraldyka – Bartosz Paprocki
  31.  
  32.  
  33. Literatura renesansu – Mikołaj Rej (propagator literatury w języku ojczystym), Jan Kochanowski (twórca języka polskiego poetyckiego w pieśniach, trenach, fraszkach), Łukasz Górnicki („Dworzanin polski”), Mikołaj Sęp-Szarzyński (prekursor baroku), Szymon Szymonowic (sielanki)
  34.  
  35.  
  36. Poglądy społeczno-polityczne – Andrzej Frycz Modrzewski („O poprawie Rzeczypospolitej” – postulaty równości, wolności, powszechnego dostępu do edukacji i pomocy społecznej); Stanisław Orzechowski (propagator demokracji szlacheckiej i poczucia jedności obywateli w wielonarodowościowej Rzeczypospolitej); Mikołaj Sienicki („polski Demostenes”, przywódca ruchu egzekucyjnego); Wawrzyniec Goślicki (poglądy tolerancji religijnej, odpowiedzialności króla za swoją działalność, stworzył wzór idealnego męża stanu w dziele „O doskonałym senatorze”)
  37.  
  38.  
  39. Architektura i sztuka renesansu – przebudowa Wawelu przez Franciszka Florentczyka i Bartolomeo Berrecciego – arkadowe krużganki, Kaplica Zygmuntowska; ratusze w Poznaniu, Zamościu, Sandomierzu; kamienice ozdobione attykami, płaskorzeźbami i portalami; zamki w Baranowie Sandomierskim, Niepołomicach; rzeźba nagrobna – Jan Michałowicz z Urzędowa; malarstwo – Stanisław Samostrzelnik
  40.  
  41.  
  42. Hołd pruski – hołd lenny Albrechta Hohenzollerna złożony Zygmuntowi Staremu na rynku w Krakowie w 1525 r.; wielki mistrz Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm i stanął na czele Prus Książęcych; został lennikiem Polski, miał wspierać Polskę zbrojnie i finansowo, otrzymał miejsce w senacie; w razie wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów Prusy miały być wcielone do Polski; zakaz łączenia Księstwa Pruskiego z Brandenburgią; król polski miał prawo do rozstrzygania sporów między księciem a jego poddanymi
  43.  
  44.  
  45. Reformacja w Polsce – luteranizm (przyjął się tam, gdzie mieszkała ludność pochodzenia niemieckiego lub związana z Niemcami, wśród mieszczan np. Gdańska, Torunia, w Prusach Książęcych); kalwinizm (odpowiadał szlachcie i części magnaterii, zwłaszcza małopolskiej i litewskiej); bracia polscy (arianie, zwani też antytrynitarzami, ponieważ odrzucali dogmat o Trójcy Świętej; był to odłam kalwinizmu; głosili poglądy utopijne: wolność i równość wszystkich ludzi, nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy, chcieli wspólnego użytkowania dóbr, sprzeciwiali się poddaństwu chłopów, potępiali wojny i odmawiali służby wojskowej; utworzyli gminę ariańską, akademię i drukarnię w Rakowie); bracia czescy (odłam husytyzmu, głosili radykalny program społeczny, mieli duży wpływ na naukę i rozwój miast wielkopolskich)
  46.  
  47.  
  48. Kontrreformacja w Polsce w XVI w. – przyjęto uchwały soboru trydenckiego; w 1564 r. biskup Stanisław Hozjusz sprowadził jezuitów do Polski (Braniewo); działalność jezuity Piotra Skargi (spowiednik Zygmunta III Wazy, autor „Kazań sejmowych”, „Żywotów świętych”; Jakub Wujek dokonał przekładu Biblii na język polski
  49.  
  50.  
  51. Unia lubelska – unia realna Polski z Litwą w 1569 r.; do unii realnej dążył ruch egzekucyjny, do którego przystąpił Zygmunt August, przeciwna unii była magnateria litewska, która opuściła obrady sejmu w Lublinie; król inkorporował do Polski Podlasie, Wołyń, województwa bracławskie i kijowskie – powrót delegacji litewskiej, która przystąpiła do unii; Polska i Litwa miały istnieć jako dwa państwa, posiadające odrębną administrację, urzędy, prawo, wojsko, skarb; wspólne były: sejm, elekcja wspólnego władcy, polityka zagraniczna, moneta; powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów
  52.  
  53.  
  54. Organizacja państwa w czasie bezkrólewia – prymas pełnił funkcję interrexa zastępując władcę; w poszczególnych ziemiach władzę sprawowały konfederacje kapturowe dbając o bezpieczeństwo, porządek i sądownictwo; na sejmie konwokacyjnym wyznaczano czas i miejsce wolnej elekcji; w czasie kampanii wyborczej kandydaci prezentowali programy przez swoich wysłanników, w pactach conventach obiecywali swoim wyborcom różne korzyści; cała szlachta miała prawo wybrać władcę w czasie wolnej elekcji; bezkrólewie kończył sejm koronacyjny, na którym koronowano władcę, a ten zaprzysięgał Artykuły henrykowskie i pacta conventa
  55.  
  56.  
  57. Artykuły henrykowskie – 1573 r.; nazwane tak od Henryka Walezego; zawierały zasady ustrojowe Rzeczypospolitej – wolna elekcja władcy, zwoływanie przez króla co dwa lata sejmu walnego zwyczajnego na 6-tygodniowe obrady, ograniczenie roli władcy na rzecz sejmu i senatu, gwarancja tolerancji religijnej (włączono tekst konfederacji warszawskiej), prawo szlachty do rokoszu – wypowiedzenia posłuszeństwa królowi
  58.  
  59.  
  60. Stefan Batory – książę Siedmiogrodu, w latach 1576-1586 król Polski, mąż Anny Jagiellonki; prowadził zwycięską wojnę z Moskwą (na mocy rozejmu w Jamie Zapolskim w 1582 r. Rosja oddała Inflanty i ziemię połocką); przeprowadził reformę sądownictwa (Trybunały Koronny i Litewski); stworzył tzw. piechotę wybraniecką, powołał w 1579 r. Akademię w Wilnie, wprowadził kalendarz gregoriański
  61.  
  62.  
  63. Ważne daty:
  64.  
  65. 1430 r. – przywilej Władysława Jagiełły nadany w Jedlni, a potwierdzony w Krakowie w 1433 r., w którym zagwarantowano nietykalność osobistą i majątkową szlachty (Neminem captivabimus)
  66. 1454 r. – przywileje cerekwicko-nieszawskie Kazimierza Jagiellończyka; były podstawą polskiego parlamentaryzmu
  67. 1493 r. – pierwszy dwuizbowy sejm obradujący w Piotrkowie
  68. 1496 r. – statuty piotrkowskie Jana Olbrachta, ograniczające wychodźstwo chłopów ze wsi i wprowadzające politykę antymieszczańską
  69. 1497 r. – nieudana wyprawa Jana Olbrachta na Mołdawię; dotkliwe straty wśród szlachty polskiej
  70. 1505 r. – Konstytucja „Nihil novi” (nic nowego) zagwarantowała, że o polityce Rzeczpospolitej decydowały trzy stany sejmujące: król, senat i izba poselska
  71. 1514 r. – bitwa pod Orszą, pokonanie wojsk moskiewskich przez wojska polsko-litewskie pod dowództwem hetmana Konstantego Ostrogskiego
  72. 1515 r. – układ w Wiedniu między Habsburgami a Jagiellonami – w razie wygaśnięcia dynastii Jagiellonów panującej w Czechach i na Węgrzech, tron mieli przejąć Habsburgowie; układ poparto małżeństwami między Habsburgami a Jagiellonami
  73. 1525 r. – hołd pruski Albrechta Hohenzollerna złożony Zygmuntowi Staremu w Krakowie
  74. 1526 r. – bitwa pod Mohaczem, w której zginął Ludwik Jagiellończyk, król Czech i Węgier w starciu z wojskami tureckimi
  75. 1533 r. – pokój wieczysty Polski z Turcją
  76. 1537 r. – rokosz lwowski, zwany wojną kokoszą
  77. 1543 r. – w Norymberdze zostało wydane dzieło Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”
  78. 1561 r. – układ w Wilnie mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotarda Kettlera z Polską, na mocy którego otrzymał Kurlandię i Semigalię w dziedziczne lenno, do państwa polsko-litewskiego włączono Inflanty; zakon sekularyzowano (luteranizm)
  79. 1569 r. – unia realna polsko-litewska zawarta w Lublinie
  80. 1570 r. – pokój w Szczecinie między Danią i Szwecją kończący I wojnę północną o panowanie nad Bałtykiem
  81. 1570 r. – ugoda w Sandomierzu między luteranami, kalwinami i braćmi czeskimi dotycząca współdziałania i obrony wyznań
  82. 1573 r. – konfederacja warszawska gwarantowała wieczny pokój między różniącymi się w wierze – disidentes in religione – dlatego innowierców nazywano dysydentami
  83. 1573 r. – wybór Henryka Walezego na pierwszego władcę elekcyjnego w Polsce; zatwierdził Artykuły henrykowskie
  84. 1576 r. – koronacja Stefana Batorego na króla Polski
  85. 1579 r. – utworzenie przez króla Stefana Batorego uniwersytetu w Wilnie
  86. 1596 r. – unia w Brześciu; podporządkowanie Kościoła prawosławnego papieżowi – powstał Kościół greckokatolicki, nazywany unickim
Advertisement
Add Comment
Please, Sign In to add comment
Advertisement