Antyk
Antyk, inaczej nazywany starożytnością, jest najstarszą epoką wyróżnianą w historii literatury, niemniej jednak późniejsi twórcy (w tym współcześni) zawdzięczają mu wiele klasycznych wzorców. Trudno określić dokładne ramy czasowe antyku. Przyjmuje się, że jego początek to ok. IX i VIII p.n.e., a koniec ok IV-VI w. n.e.

Starożytna Grecja kolebką historii literatury

W starożytnej Grecji narodziły się wzorce, które były podstawą do budowania kultury europejskiej. Tam też zapoczątkowano teorię literatury. Zwykło się uznawać, że jej początki sięgają VIII w. p.n.e., kiedy powstają utwory pt. „Iliada” i „Odyseja”, których autorstwo przypisuje się Homerowi. Inni greccy autorzy, tworzący w tym okresie to: Safona, Alkajos, Anakreont oraz Ezop.

W antycznej Grecji narodziły się także trzy rodzaje literackie: liryka, epika i dramat. Ukształtowały się również gatunki dramatu – tragedia i komedia. Miały one ściśle określoną strukturę i musiały spełniać pewne kryteria, dlatego też uznane bywają za dramaty klasyczne.

Początki dramatu

Początki dramatu mają ścisły związek z obrzędami ku czci Dionizosa, boga winnej latorośli. Dramat antyczny dzielimy na tragedię i komedię. Tragedia, czyli „pieśń kozłów”, wywodzi się z dytyrambu - uroczystej pieśni, która śpiewana była przez mężczyzn przybranych w koźle skóry. Natomiast komedia swe początki wzięła z wesołych, swawolnych pieśni i scen.

Wraz z upływem czasu, pieśni ku czci Dionizosa zaczęły przybierać formę scen odgrywanych w trakcie uroczystości, zwanej Dionizjami. Podczas ich trwania odbywał się konkurs, w trakcie którego dramaturdzy prezentowali tetralogię. Składała się ona z trzech tragedii i jednej komedii.

W starożytnej Grecji, aktorami mogli być wyłącznie mężczyźni, którzy odgrywali również role kobiece. Na ich charakteryzację składały się maski (posiadały one otwory na oczy i usta; za sprawą Ajschylosa stały się kolorowe i ekspresywne), peruki (tworzone były z lnu, w późniejszym czasie upinano je również w koki) oraz buty na koturnie (wzmacniały dźwięk wydobywający się ze sceny). Oprócz aktorów, na scenie pojawiał się również chór, który miał ściśle określone funkcje: komentował wydarzenia, prowadził dialog z aktorem oraz wprowadzał poszczególne postaci na scenę. Opowiadał także o wydarzeniach, która działy się poza sceną lub przez rozpoczęciem akcji.

Pierwszego aktora na scenę wprowadził Tespis. Owym aktorem był wówczas koryfeusz, który prowadził dialog z chórem. Wraz z upływem czasu koryfeusz zaczął występować w roli przodownika chóru. Natomiast do wprowadzenia na scenę drugiego aktora przyczynił się Ajschylos. Uwzględnił on także prolog, opisy oraz opowiadanie wydarzeń, odbywające się poza sceną (np. sceny drastyczne, które w starożytności nie były prezentowane). Kształt dramatu antycznego ostatecznie ukształtował Sofokles. Dodał on trzeciego aktora, uściślił rolę koryfeusza, jako przodownika chóru oraz zwiększył liczbę członków chóru (z 12 do 15). Obok tych twórców dramatu, na uwagę zasługuje jeszcze jeden, słynny tragik grecki – Eurypides.

Mitologia Grecka

Bogatym źródłem inspiracji dla kultury późniejszej jest mitologia, która powstała w antycznej Grecji. Mity opowiadały historię bogów, herosów i innych tworów, w celu wyjaśnienia pewnych kwestii, które nurtują ludzkość. Opowieści te pierwotnie przekazywane były ustnie, a w późniejszym okresie zostały one spisane. Wyłaniają się z nich liczne toposy (motywy wędrowne), które na przestrzeni dziejów pojawiać się będą w różnych formach.

Mitologia miała ścisły związek z funkcjonowaniem ludzi w starożytności. Opisuje bowiem liczne zależności i interakcje pomiędzy sferą sacrum i profanum. Mitologia stanowi również świadectwo tego, w co owi ludzie wierzyli.

Wyróżniamy mity:
Kosmogoniczne – o początkach świata
Teogoniczne – historie opowiadające o bogach
Antropogeniczne – o narodzinach człowieka
Genealogiczne – opowiadające historie poszczególnych rodów

Antyczny Rzym

Starożytni Rzymianie starali się podążać za wzorcami wypracowanymi przez antyczną Grecję. Pojawiło się wielu pisarzy, tworzących rzymską literaturę. Wśród nich znajdują się: Horacy, Wergiliusz oraz Owidiusz.

Dla Rzymian źródło inspiracji stanowiła mitologia Grecka, na wzór której utworzonoa własne historie, a bohaterom i herosom nadano nowe imiona.

Filozofia antyczna

Starożytni myśliciele poszukiwali odpowiedzi na pytania o przyczyny powstania świata, naturę i przeznaczenie człowieka.

Istniało kilka hipotez na temat powstania świata. Tales z Miletu zakładał, że pochodzi on od wody, Anaksymenes za początki świata uznał powietrze, a Heraklit ogień. Ten ostatni rozpowszechnił także przekonanie, że świat przypomina rzekę, gdyż jest zmienny. Pogląd ten wyrażał w słowach pantha rhei (czyli „wszystko płynie”).

Popularnym filozofem okresu starożytności jest Sokrates. Punktem wyjścia uznawanej przez niego ideologii jest zdanie: „Wiem, że nic nie wiem”, otwierające dyskusję o istocie wiedzy i mądrości, które – według Sokratesa – były równoznaczne z dobrem. Jego poglądy znamy jednak wyłącznie z przekładów platońskich, gdyż Sokrates nie pozostawił po sobie żadnych pism. Zwykło uznawać się go za twórcę koncepcji humanizmu, gdyż w centrum zainteresowania stawiał ludzki umysł i samego człowieka.

Platon, uczeń Sokratesa, rozpowszechnił trzy podstawowe wartości, wywodzące się z czasów antyku: prawda, dobro, piękno. Zaproponował on także koncepcję państwa, którym rządzić mieli filozofowie. Miało to związek z ideą racjonalizmu, a tym samym z zakazem czytania poezji.

Arystoteles swoje rozważania oparł na idei doświadczenia. Najważniejszym punktem jego filozofii była kontemplacja nad etyką, która powinna być podporządkowana rozumowi.

Jednak najpopularniejsze są dwie koncepcje filozoficzne – stoicyzm i epikureizm. Stanowią one źródło inspiracji dla twórców późniejszych epok historycznoliterackich. Epikureizm wywodzi się ze szkoły Epikura. Myśliciel ten zakładał, że szczęście jest celem ludzkich dążeń. Na drodze do jego osiągnięcia stoją: obawa przed niemożnością zyskania szczęścia, śmierć, cierpienie oraz bogowie. Jedyny lek na te lęki stanowi wiedza, która powinna być połączona z cnotliwym i harmonijnym życiem. Myśliciel ten wyznawał zasadę „carpe diem” (‘chwytaj dzień’).

Stoicyzm natomiast zapoczątkował Zenon z Kition. Filozofia ta zakładała istnienie „złotego środka”. Aby go osiągnąć, należy żyć cnotliwie, w zgodzie z naturą i rozumem. Istotna jest przy tym bezwzględna równowaga ducha (bez nadmiernych żalów i radości).

Biblia

Pismo Święte stanowi kolejny zbiór wzorców dla twórców późniejszych epok literackich. Składa się ona z czterdziestu pięciu ksiąg Starego Testamentu oraz dwudziestu siedmiu ksiąg Nowego Testamentu.

Księgi Starego Testamentu możemy podzielić tematycznie na cztery grupy:
Historyczne (np. Dzieje Narodu żydowskiego),
Prawa (np. Pięcioksiąg Mojżeszowy),
Mądrościowe (np. księgi, psalmy, Księga Hioba),
Prorocze (np. księga Jeremiasza).

Natomiast na księgi Nowego Testamentu składają się: Ewangelie (św. Marka, św. Jana, św. Łukasza, św. Mateusza), Listy i Objawienia (np. Apokalipsa św. Jana).

Pismo Święte stanowi również źródło gatunków literackich, które wykorzystywane były przez twórców późniejszych okresów. Wśród owych gatunków znajdują się: modlitwy, legendy, przypowieści, psalmy, kazania, hymny i pieśni.

Z Biblii wywodzi się również mnóstwo frazeologizmów, które przeniesione zostały na grunt języka potocznego, np. manna z nieba, pocałunek Judasza, Ziemia Obiecana, wyrok Salomonowy, hiobowa wieść, kozioł ofiarny czy niewierny Tomasz.