Het basisinkomen als oplossing voor alles

Inkomen zonder tegenprestatie
Het basisinkomen als oplossing voor alles

Trouw 22 november 2014

Terug van weggeweest: de discussie over het basisinkomen. D66 wil er onderzoek naar doen, GroenLinks denkt er al wat langer over na. Economen bekvechten weer over de haalbaarheid ervan. Een paar gemeenten overwegen een experiment.

ESTHER BIJLO

Het basisinkomen? Daar hadden we het toch in de jaren tachtig over?

De hoge en hardnekkige werkloosheid in de jaren tachtig voedde een doemscenario voor de arbeidsmarkt. Volledige werkgelegenheid zou nooit meer terugkeren. Daarom zou het redelijk zijn iedereen een gegarandeerde, onvoorwaardelijke, basis te geven, in plaats van hen valse hoop te geven op banen die er niet waren. Het idee kende actieve pleitbezorgers, zoals de politieke partij PPR (later opgegaan in GroenLinks), de Voedingsbond FNV en de Industrie- en Voedingsbond CNV. Toch ontstond er geen breed draagvlak voor het idee, niet in de politiek en niet in de vakbeweging. De oplossingen voor de massawerkloosheid gingen een andere richting uit: het beschikbare werk herverdelen door arbeidstijdverkorting. Vervolgens keerde de economische voorspoed terug, konden de apocalyptische vooruitzichten weer de boekenkast in en verdween het basisinkomen uit het publieke debat.

De hoge en hardnekkige werkloosheid in de jaren tachtig voedde een doemscenario voor de arbeidsmarkt. Volledige werkgelegenheid zou nooit meer terugkeren. Daarom zou het redelijk zijn iedereen een gegarandeerde, onvoorwaardelijke, basis te geven, in plaats van hen valse hoop te geven op banen die er niet waren. Het idee kende actieve pleitbezorgers, zoals de politieke partij PPR (later opgegaan in GroenLinks), de Voedingsbond FNV en de Industrie- en Voedingsbond CNV. Toch ontstond er geen breed draagvlak voor het idee, niet in de politiek en niet in de vakbeweging. De oplossingen voor de massawerkloosheid gingen een andere richting uit: het beschikbare werk herverdelen door arbeidstijdverkorting. Vervolgens keerde de economische voorspoed terug, konden de apocalyptische vooruitzichten weer de boekenkast in en verdween het basisinkomen uit het publieke debat.

Waarom komt de discussie nu weer op?

Dat heeft diverse oorzaken. Wederom hoge werkloosheid, maar dat is lang niet de enige reden. Bovendien is de werkloosheid, althans in Nederland, niet zo hoog als in de jaren tachtig. De voedingsbodem vormt ook een ander scenario: automatisering zou de komende tijd veel werk overbodig maken. Niemand weet precies hoe dat gaat uitpakken. Voor de een is het nu al net zo'n treurigstemmend beeld als in de jaren tachtig: permanente hoge werkloosheid. Voor de ander de hemel op aarde: de robots doen het saaie werk, de mensen kunnen zich aan zaken wijden die meer voldoening geven. Zoals tuinieren, vrijwilligerswerk doen, goede boeken lezen.

Niet alleen in Nederland, ook elders in de geïndustrialiseerde wereld wakkert de ontwikkeling van technologie het debat over een basisinkomen aan. Nog een factor is de terugtredende overheid. Veel westerse staten kampen met hoge overheidsschulden, in de eurozone moeten landen ook nog eens hun begrotingstekorten terugdringen. Daardoor zullen burgers meer zelf moeten doen, van de zorg voor naasten tot het bijhouden van het plantsoentje. Een basisinkomen maakt het mensen makkelijker die taken te vervullen, zonder meteen in armoede te vervallen.

Niet alleen in Nederland, ook elders in de geïndustrialiseerde wereld wakkert de ontwikkeling van technologie het debat over een basisinkomen aan. Nog een factor is de terugtredende overheid. Veel westerse staten kampen met hoge overheidsschulden, in de eurozone moeten landen ook nog eens hun begrotingstekorten terugdringen. Daardoor zullen burgers meer zelf moeten doen, van de zorg voor naasten tot het bijhouden van het plantsoentje. Een basisinkomen maakt het mensen makkelijker die taken te vervullen, zonder meteen in armoede te vervallen.

In Nederland is er nog een extra prikkel om serieus naar het basisinkomen te kijken: het ingewikkelde belastingstelsel. De kerstboom van toeslagen, aftrekposten, uitkeringen, heffingskortingen en noem maar op, zou in één klap overbodig worden. Ook de 'armoedeval' kan naar het museum. Elke extra verdiende euro loont immers meteen aan de onderkant van de arbeidsmarkt.

Bestaat er al een land met een basisinkomen?

Nee. Er zijn wel verschillende experimenten gedaan. Het meest omvangrijke dateert uit de jaren zeventig. Alle inwoners van Winnipeg en Dauphin, in Canada, kregen een basisinkomen dat net boven de armoedegrens lag. Het project hield vier jaar stand en had allerlei positieve effecten, volgens Canadees onderzoek. Het welzijn van de burgers steeg, ze gingen minder vaak naar de dokter, huiselijk geweld nam af. Wat sommigen niet verwachtten: niet minder maar meer mensen gingen werken, behalve moeders met baby's en tieners. De moeders benutten het basisinkomen voor een langer zwangerschapsverlof, scholieren, vooral de jongens, haalden vaker hun diploma. Na vier jaar is het experiment geëindigd omdat er een andere bestuur aantrad.

Nee. Er zijn wel verschillende experimenten gedaan. Het meest omvangrijke dateert uit de jaren zeventig. Alle inwoners van Winnipeg en Dauphin, in Canada, kregen een basisinkomen dat net boven de armoedegrens lag. Het project hield vier jaar stand en had allerlei positieve effecten, volgens Canadees onderzoek. Het welzijn van de burgers steeg, ze gingen minder vaak naar de dokter, huiselijk geweld nam af. Wat sommigen niet verwachtten: niet minder maar meer mensen gingen werken, behalve moeders met baby's en tieners. De moeders benutten het basisinkomen voor een langer zwangerschapsverlof, scholieren, vooral de jongens, haalden vaker hun diploma. Na vier jaar is het experiment geëindigd omdat er een andere bestuur aantrad.

In Zwitserland heeft een actiegroep vorig jaar genoeg handtekeningen verzameld om een referendum te kunnen houden over een basisinkomen van 2000 euro voor iedereen. De Belgische hoogleraar Philippe van Parijs, een van de meest actieve academici op het gebied van het basisinkomen, heeft een Europees burgerinitiatief gelanceerd met als doel een Europees basisinkomen in te voeren. In Tilburg is deze maand een denktank opgezet om uit te zoeken of een experiment met een basisinkomen haalbaar is in de stad. Ook de gemeente Groningen denkt aan een proef.

Is het betaalbaar?

Dat is een kwestie die zowel in de wetenschap als met behulp van achterkanten van sigarendoosjes wordt uitgevochten. Het CPB deed er in 2006 een gooi naar. Het rekende een basisinkomen van 550 euro per maand door, destijds de helft van het bestaansminimum, voor iedereen vanaf achttien jaar. De netto kosten kwamen uit op 45 miljard euro. Daar zou een inkomstenbelasting van 53,5 procent tegenover moeten staan om het te betalen. Een hoog tarief dat weer allerlei verstorende effecten op de arbeidsmarkt heeft, volgens het planbureau. De werkgelegenheid zou daarom met 4 procent dalen. Niet doen dus, concludeert het CPB, op die manier geld herverdelen is niet efficiënt.

Dat is een kwestie die zowel in de wetenschap als met behulp van achterkanten van sigarendoosjes wordt uitgevochten. Het CPB deed er in 2006 een gooi naar. Het rekende een basisinkomen van 550 euro per maand door, destijds de helft van het bestaansminimum, voor iedereen vanaf achttien jaar. De netto kosten kwamen uit op 45 miljard euro. Daar zou een inkomstenbelasting van 53,5 procent tegenover moeten staan om het te betalen. Een hoog tarief dat weer allerlei verstorende effecten op de arbeidsmarkt heeft, volgens het planbureau. De werkgelegenheid zou daarom met 4 procent dalen. Niet doen dus, concludeert het CPB, op die manier geld herverdelen is niet efficiënt.

Die redenering oogst kritiek van onder meer economen. Houden de becijferingen wel genoeg rekening met gedragseffecten? Zoals in Canada bleek: mensen gaan langer naar school, zijn gezonder. Dat soort baten zit niet in het CPB-model. Wellicht bevordert de vrijheid het ondernemerschap omdat risico nemen minder eng is met een vast bedrag per maand achter de hand. Met een rigoureus ingevoerd basisinkomen valt bovendien veel te bezuinigen op bureaucratie. Geen controles meer nodig op uitkeringen, toeslagen, samenwonen. De privacy neemt toe: tellen van tandenborstels hoeft niet meer, de mantelzorgboete kan van tafel. Dat er geen straf meer staat op samenwonen kan ook nog eens grote gevolgen hebben voor de woningmarkt. Als al die effecten op een bierviltje opgeteld worden, kan de balans weleens positief doorslaan.

Is het politiek haalbaar?

De kans is klein dat de weer levendige discussie tot een politieke doorbraak zal leiden. Het onderwerp leeft vooral bij liberalen in GroenLinks en D66. Daarbuiten hebben traditioneel links én rechts zo hun eigen redenen om niet voorop te lopen. Voor rechts wordt het al snel te duur. Een laag basisinkomen, de helft van het sociaal minimum zoals het CPB doorrekende, is misschien nog te verdedigen, afgezien van hoe dat betaald zou moeten worden. Voor links ligt zo'n bedrag te laag. Hoe gaat een alleenstaande met een zwakke positie op de arbeidsmarkt het hiermee redden?

Belangrijker dan de meningsverschillen over een redelijke hoogte en de gevolgen voor de schatkist, is de morele kant. Bij zowel links als rechts is de notie dat mensen iets moeten doen voor hun geld diep verankerd. Gemeenten hebben van het huidige VVD-PvdA-kabinet juist meer ruimte gekregen om eisen te stellen aan tegenprestaties voor een uitkering. Nietjes uit archiefstukken halen, ramen lappen bij de oude buurvrouw, bladeren aanharken: het mag allemaal opgelegd worden als dat het 'werkritme' overeind houdt en de kans op weer een baan vergroot. Niet alle gemeenten zullen dat grootschalig gaan doen, maar een basisinkomen is het andere uiterste. Of, zoals het Rotterdamse PvdA-raadslid Leo Bruijn het in het AD verwoordde: "Het is misdadig om werklozen met een basisinkomen te belonen. Dan schrijf je een hele generatie af."

Belangrijker dan de meningsverschillen over een redelijke hoogte en de gevolgen voor de schatkist, is de morele kant. Bij zowel links als rechts is de notie dat mensen iets moeten doen voor hun geld diep verankerd. Gemeenten hebben van het huidige VVD-PvdA-kabinet juist meer ruimte gekregen om eisen te stellen aan tegenprestaties voor een uitkering. Nietjes uit archiefstukken halen, ramen lappen bij de oude buurvrouw, bladeren aanharken: het mag allemaal opgelegd worden als dat het 'werkritme' overeind houdt en de kans op weer een baan vergroot. Niet alle gemeenten zullen dat grootschalig gaan doen, maar een basisinkomen is het andere uiterste. Of, zoals het Rotterdamse PvdA-raadslid Leo Bruijn het in het AD verwoordde: "Het is misdadig om werklozen met een basisinkomen te belonen. Dan schrijf je een hele generatie af."