Het merendeel van de mensen is antiwesters

Peter Knoope | de voedingsbodem van Terrorisme

interview
‘HET MERENDEEL VAN DE MENSEN IS ANTIWESTERS’

Peter Knoope, deskundig in internationale betrekkingen, waarschuwt: wij dringen ons denken over geschiedenis op aan de rest van de wereld. Tijdens de Nacht van de Geschiedenis houdt Knoope met hoogleraar Beatrice de Graaf een lezing getiteld ‘Terrorisme: heiligt het doel alle middelen?’

TEKST: ANNA LUYTEN / FOTO: MAARTEN KOOLS

‘We denken nog steeds dat we moeten democratiseren, en dat onze seculiere vooruitgangsgedachten enige relevantie hebben in een wereld waarin het merendeel van de mensen antiwesters is. Dat verontrust me,’ zegt Peter Knoope. Hij was tot vorig jaar directeur van het ICCT, het Internationaal Centrum voor Contraterrorisme, waar hij nu associate fellow is. Daarnaast is hij senior visiting fellow bij Clingendael, het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen, en reist hij de wereld rond.

‘Het is het cynisme ten top. Ik vlieg naar Myanmar, naar Mauritanië, naar Zuid-Afrika. Ik ben de hypermobiliteit zelve. En iemand die in de knel zit in Syrië of Irak, is niet welkom in Europa. Daar worden mensen boos van.’

Een opmerking op een van die diplomatieke reizen raakte hem: ‘Het merendeel van de mensen is hier antiwesters.’ Het werd tegen hem gezegd door een Fransman in Niger. De implicatie van wat hier gezegd wordt, is gigantisch, dacht Knoope. Die woorden, in een willekeurig Afrikaans land: ‘Het merendeel van de mensen is hier antiwesters.’ Ze bleven hangen. Als een zwaard van Damocles boven onze Europese hoofden. ‘Want het is niet alleen in Niger zo, in Nigeria, in Tsjaad en in Kameroen, het is in heel Sub-Sahara Afrika zo, en ook in grote delen van Azië.’

Of een ander incident. In de Chinese ambassade in Pretoria las Knoope in een foldertje bedoeld voor de burgers van de Zuid-Afrikaanse republiek: ‘China is blij dat de honderd jaar durende vernedering van de Europese barbaarse dominantie eindelijk ten einde is gekomen.’ Knoope: ‘We hebben geen idee van wat zich aan het ontwikkelen is. De woede, de ontevredenheid, de antiwesterse sentimenten. Onder dat kleine groepje mensen dat gemobiliseerd is door IS en daadwerkelijk de stap naar barbaars geweld wil zetten, zit een zee van mensen die goed begrijpen waarom die mensen dat doen.’

Knoope wil afdalen naar de bodem van die zee. De bodem onder het terrorisme wegslaan, vindt hij belangrijker dan alleen maar het fenomeen te bestrijden.
Oorlogsretoriek

‘Het heeft heel lang geduurd voor de vraag naar de motivatie van de terroristen mocht worden gesteld. In de jaren na 9/11 was het politiek incorrect die vraag te stellen.’ Tussen 2001 en 2007 maakte de vraag je zelfs verdacht. ‘Het werd beschouwd als een opeisen van begrip voor de daders.’

Hij ziet ‘een zekere kentering’ in de Amerikaanse oorlogsretoriek. De grote omslag kwam in 2011. ‘Dat had te maken met de Arabische Lente en de dood van Osama bin Laden. De Arabische lente gaf een gevoel van hoop, ook door het idee dat Al-Qaida er geen rol in speelde, dat het geen religieus gemotiveerde opstand was, maar een civiele opstand. Daarmee werd het failliet van Al-Qaida afgekondigd. Er kwam ruimte om motiveringsfactoren te onderzoeken. President Obama heeft die agenda, geïnspireerd door Hillary Clinton, de afgelopen jaren nog verder uitgebouwd en is met grote kracht bezig om fondsen vrij te maken voor onderzoek naar motivationele factoren en er programma’s op te richten.’

Toch blijven de bombardementen duren. ‘Het Pentagon heeft een eigen agenda en dynamiek die te ingewikkeld zijn om die bij te sturen. Terwijl we weten dat het afzetten van leiders in de regel strategisch niet zo verstandig is. Een terroristische organisatie is als een piramide. Uit onderzoek weten we dat als je de top erafhaalt, deze in de regel vervangen wordt door agressievere mensen. Kijk naar Abubakar Shekau die Mohammed Yusuf als leider van Boko Haram opvolgde in Nigeria. Het is strategisch verstandiger het draagvlak weg te nemen, de bodem eronderuit te slaan. Maar voor militairen is het een ingewikkelde boodschap dat hun machinerie niet voor de volle honderd procent leidt tot het resultaat dat ze ermee hopen te bereiken.’
Pretentieuze geschiedenisopvatting

En het wereldwijde karakter van zowel Al-Qaida als IS is nieuw. ‘De globalisering die begon met Christopher Columbus, heeft zich de afgelopen twintig jaar met een enorme snelheid geïntensiveerd. Wat we nu zien, is daar een uitdrukking van. Het wereldwijde karakter van terrorisme is nooit eerder vertoond en niet vergelijkbaar met eerdere golven. Het is als een waterbed. Je drukt het hier naar beneden en het komt aan de andere kant weer boven. Dat leren we de laatste jaren wel.’

Maar de bodem eronderuit slaan, hoe doe je dat? ‘De eerste stap is proberen te begrijpen waartegen mensen zich verzetten. Anders kun je geen alternatief bieden. IS heeft aantrekkingskracht in China, Indonesië, Pakistan, Afghanistan en in de Centraal-Aziatische republieken, tot en met Rusland, het Midden-Oosten en Noord- en West-Afrika. Noem maar op. Wat is de onderliggende stroom? Wat bindt deze mensen in het gezamenlijk idee van “we hebben iets om tegen te strijden”. Zolang we dat niet snappen, zolang we er bommen op blijven gooien en met geweld op het fenomeen antwoorden, gaan we het vraagstuk niet oplossen.’

Een beter inzicht in wat geschiedenis voor een ander betekent, is een begin. Want de kiem van het gevaar zit al in onze pretentieuze geschiedenisopvatting. ‘Onze westerse samenleving met haar modernistische kijk op het leven is behept met een geloof in de toekomst. Tijd is iets wat ons ruimte biedt voor verandering. De hele moderniseringsgedachte gaat over de maakbaarheid van de toekomst: de wereld wordt beter, de wereld zal veranderen, onze economie zal groeien. Maar voor veel mensen in deze wereld is tijd iets heel anders. Voor grote delen van de wereldbevolking gaat de wereld niet over morgen maar over gisteren: wat hebben we meegemaakt, wat is er in het verleden met mij en mijn cultuur, met mijn voorouders aan de hand geweest? Die honderden jaren van geschiedenis zijn de bagage op ieders rug. De toekomst is een fantasie.’

En daar ligt volgens hem een deel van het probleem. ‘Het westerse modernisme neigt ertoe die geschiedenisvisie in hoge mate te ontkennen. Dat geeft een enorme kortsluiting. Zelf geloof ik meer in de geschiedenis dan in de toekomst. Je kunt geen duiding aan de toekomst geven zonder het besef van wat er gisteren is gebeurd.’ Hij formuleert het met een levensmotto: ‘Het is onmogelijk om zonder herinnering naar de toekomst te kijken.’
Modernisme als politiek probleem

‘Een groep die uit meer dan vijf miljard mensen bestaat, wijst die moderniseringsagenda fundamenteel af. Zij zeggen: ‘Wat jullie ons komen vertellen over de toekomst, is niet onze toekomst maar jullie toekomst.’ Die kortsluiting leidt tot de zoektocht van jongeren naar een alternatief. Knoope: ‘Dan komt de traditie en de geschiedenis en de “ware” interpretatie van de islam tevoorschijn en een groep die zegt: “Wij bieden een alternatief, wij bieden jullie een tehuis waarin jullie kunnen wonen dat gebaseerd is op het verleden, in onze eigen rijke geschiedenis en die een gezamenlijkheid biedt die loopt van Indonesië tot en met Marokko. Feel at home .” Onze overtuiging dat de moderne maatschappij zal leiden tot een wereldwijde seculariteit en groeiende markt en wetenschappelijke kennis, dát modernisme wordt in grote delen van de wereld als een westerse neokoloniale agenda beschouwd. De modernisten hebben dat nooit zo bedoeld, maar als je het de mensen vraagt in Afrika, zeggen ze: “Dat is jullie nieuwe manier om naar ons te kijken en om ons te vertellen dat wij niet deugen. En omdat het afscheid van religie onderdeel uitmaakt van de moderniseringsagenda, leidt dat tot verzet en komt de religieuze component des te sterker naar boven.”’

Is er dan zoiets als fundamentalistisch secularisme? Ja, zegt Knoope. ‘Het is fanatiek. Mensen die deel uitmaakten van de ISAF (International Security Assistance Force, de internationale vredesmacht in Afghanistan, AL) vertellen mij zonder blikken of blozen dat de mensen in Afghanistan tweeduizend jaar achterlopen. Dan vraag ik: “Waarachter precies?” Ze bedoelen achter onze moderne, seculiere, wetenschappelijke toekomstvisie, waaraan volgens het moderne gedachtegoed uiteindelijk de hele wereldbevolking zich zal moeten onderwerpen.’
Postkoloniale teleurstelling

Het probleem van de modernisering is volgens Knoope vermengd met de bevrijdingsideologie na de postkoloniale periode die is begonnen rond 1960. Veel mensen in de postkoloniale samenlevingen zijn tot de conclusie gekomen dat de bevrijdingsideologie niet heeft opgeleverd wat zij hadden verwacht. ‘De postkoloniale belofte van verbetering, van we gaan nu onze eigen landen opbouwen, we gaan daar iets moois van maken, is omgeslagen in een postkoloniale woede. Als je de gemiddelde jongere in Noord-Nigeria vraagt wat democratie voor hem gebracht heeft, antwoordt hij: “Niets. Een corrupte politieagent en een levensgevaarlijk leger. Dat is onze democratie. Dank u, beste Europeanen.” De democratie die in grote delen van onze voormalige koloniën is geïnstalleerd, heeft voor de mensen niets opgeleverd. Maar wij blijven hun zeggen dat democratie het wondermiddel is.’

Wat hem nog het meest steekt, is dat in veel van deze landen traditionele conflictoplossende systemen bestonden die werkten. ‘Als de één een koe stal van de ander, gingen ze onder de boom met elkaar in gesprek. Conflicten werden tussen de mensen zelf geregeld. Traditionele conflictoplossing is vervangen door een westers systeem van rechters en advocaten. Dat westerse systeem functioneert er op geen enkele manier, tenzij men geld heeft om de rechter te corrumperen. Gevangenissen zitten overvol met mensen die nog nooit een rechter of een advocaat gezien hebben. Het oude systeem van rechtvaardigheid is compleet teniet gedaan en vervangen door wat het Westen invoerde onder het label democratisering, mensenrechten en “international justice”. Maar in hun dagelijkse praktijk zien de mensen dat het alleen maar ellende bracht. En dan komt Al-Qaida langs, of IS of een van deze groepen en ze zeggen: “Democratie? Wat heb je daar nu aan? Wat heeft het jou gebracht?”

Het opeisen van politieke ruimte uit zich in zekere zin in de vorm van IS. Maar er zijn natuurlijk massa’s mensen die met dat afschuwelijke, brute geweld van de terreurgroepen enorm veel moeite hebben. Hoewel ze het begrijpen.’

Is er dan een vreedzame oplossing? ‘Als eerste stap moeten we beseffen dat we onze moderniteit niet meer kunnen opdringen aan onze voormalige koloniën. We moeten de nederigheid opbrengen om ons te realiseren dat moderniteit niet voor iedereen aantrekkelijk genoeg is om die te omarmen. Vervolgens is er geen andere oplossing dan binnen niet-westerse samenlevingen te zoeken naar hun eigen oplossing van het rechtvaardigheidsvraagstuk en goed bestuur. En te kijken naar wat de traditie oplevert en hoe die kan worden verrijkt met nieuwe elementen. Dat achteruitkijken is van een ongelooflijk belang. Deze mensen moeten vanuit hun eigen geschiedenis en traditie de organisatie van hun hedendaagse samenleving vormgeven. Hun eigenheid zit in hun verleden en niet in dat van ons. Wij denken dat het kolonialisme na de bevrijdingsbewegingen en onafhankelijkheidsstrijd al enkele decennia volledig ten einde is. Wij hebben afscheid genomen van dat kolonialisme, maar de mensen die er onderwerp van zijn geweest, hebben dat niet. In hun collectieve bewustzijn en geschiedenis, maakt het een belangrijk onderdeel uit van hun identiteit.’
Vernederingshistoriek

Het is wel belangrijk om ons te realiseren dat veel mensen die in Boko Haram en IS zitten, ons echt beschouwen als de vijand. ‘Wij deugen niet, dat is hun serieuze overtuiging. Ze zijn er echt van overtuigd dat wij westerlingen moslims proberen te marginaliseren, te vernederen en te kleineren en geen rechtvaardige, geen rechtmatige positie in de wereld gunnen. We vermoorden ze in het Midden-Oosten, we vermoorden ze in Tsjetsjenië, we vermoorden ze in Bosnië, we laten ze doodmaken en martelen in Guantánamo Bay. Zodra een moslim zich aan de grens van een land vertoont, wordt die eruitgepikt en vernederd. En nu komen er stromen moslims naar Europa vanuit Syrië en Irak, nou ja je weet precies hoe het gaat...’ En zo wordt de vernederingshistoriek gevoed. Daar moeten we ook met de toestroom van vluchtelingen rekening mee houden.

Knoope trekt een grote les uit de geschiedenis: ‘Generationele solidariteit speelt een veel belangrijker rol dan wij ons realiseren. De boosheid van mensen over wat hun ouders is aangedaan, is vele malen groter dan de boosheid die de ouders zelf voelen over wat hen is overkomen. Die woede reist over generaties heen. Wat je bent, is voor een groot deel ingegeven door de solidariteit met je ouders. Daar moet men niet aan raken, want dan worden mensen fundamenteel in hun kernwaarden geraakt. Dat kan explosief materiaal zijn.’
Peter Knoope | de voedingsbodem van Terrorisme