historia klasuwka onet

Ważne pojęcia:

Mezoameryka – tereny od środkowego Meksyku do północnej Panamy


Majowie – zamieszkiwali półwysep Jukatan (od dzisiejszego południowego Meksyku po Salwador); podstawową jednostka społeczną był klan na czele z naczelnikiem wywodzącym się z rodzimej arystokracji; Majowie nazywani są „Grekami Nowego Świata” ze względu na osiągnięcia – znali pismo, rozwinęli matematykę (stosowali cyfrę zero), wytwarzali przedmioty ceramiczne, znali obróbkę metalu, posługiwali się kalendarzem, wznosili wspaniałe budowle; największe miasta Majów to: Tikál, Mayapán


Aztekowie – zamieszkiwali teren dzisiejszego środkowego Meksyku; ich stolicą był Tenochtitlán; rozwinęli rolnictwo, rzemiosło i handel; wznosili potężne budowle, potrafili doprowadzać wodę do miast


Inkowie – w XV w. stworzyli państwo w Ameryce Południowej ze stolicą w Cuzco; potrafili budować drogi i miasta na wysokości ponad 2 tys. m n.p.m. (np. Machu Picchu w Andach); rozwinęli rolnictwo (uprawa tarasowa na stokach gór), handel i górnictwo; potrafili przeprowadzać operacje chirurgiczne


Państwo Wielkiego Mogoła – powstało w XVI w. na terytorium Indii ze stolicą w Delhi; muzułmańscy feudałowie otrzymywali od władcy nadania ziemskie, za co zobowiązani byli do służby wojskowej; na początku XVIII w. państwo rozpadło się na drobne państwa


Cywilizacje afrykańskie – w XIV-XV w. na południe od Sahary powstały silne państwa Mali i Songhaj; na wschodzie powstała Etiopia (Abisynia) – państwo chrześcijańskie
Animizm – wara, że nieśmiertelną duszę mają ludzie oraz zwierzęta i rośliny; ze światem duchów kontaktowali się szamani


Mapa Toscanellego – w XV w. włoski matematyk i astronom Paolo dal Pozzo Toscanelli opracował mapę, według której płynąc na zachód z Europy można dotrzeć do Indii; mapa nie uwzględniała nieznanej Europejczykom Ameryki


Wyprawy portugalskie – Henryk Żeglarz (odkrycie ziem wzdłuż wybrzeża Afryki, np. Azory, Madera, Wyspy Kanaryjskie); Bartolomeu Diaz (w 1487 r. dopłynął do Przylądka Burz – Przylądek Dobrej Nadziei); Vasco da Gama (dotarł do Indii, zajął Kalikat); Pedro Cabral (w 1500 r. dotarł do wybrzeży Brazylii)


Wyprawy organizowane przez władców hiszpańskich – Krzysztof Kolumb (w 1492 r. odkrył Amerykę; Amerigo Vespucci (opisał wybrzeże Ameryki, stąd od jego imienia odkryty przez Kolumba kontynent nazwano Ameryką); Ferdynand Magellan (zorganizował podróż dookoła Ziemi)


Konkwista – wyprawy zbrojne organizowane przez Europejczyków w celu zdobycia nowych ziem i kolonizowania nowo odkrytych kontynentów; konkwistadorzy wyniszczyli dawne cywilizacje (np. Majów, Azteków, Inków); Vasco Balboa (dotarł do dzisiejszej Panamy); Hernán Cortés w 1519 r. rozpopodbił Meksyk; Francisco Pizarro zdobył państwo Inków; zdobywcy krwawo rozprawiali się z miejscową ludnością, wykorzystywali do ciężkiej niewolniczej pracy, przywlekli na tereny Ameryki choroby zakaźne (np. dżuma, ospa, tyfus), które dziesiątkowały ludność


Dualizm gospodarki europejskiej – od XVI w. nastapił podział w gospodarce na: gospodarkę towarowo-pieniężną w Europie Zachodniej i folwarczno-pańszczyźnaianą (rolniczą) w Europie Wschodniej


Gospodarka Europy XVI w. – rozwój demograficzny, migracje ludności w Europie oraz na nowe kontynenty w poszukiwaniu pracy lub ziem pod uprawę, rozwój miast (zwłaszcza portowych); rozwój techniki w sukiennictwie (udoskonalono warsztaty tkackie), hutnictwie i rzemiośle (wykorzystanie koła wodnego), w żeglarstwie (konstrukcja okrętów i ich wyposażenie); rozkwit drukarstwa; powstawanie nowych szlaków handlowych i kompanii handlowych; rozwój banków oferujących kredyty; powstanie giełdy


Grodzenia w Anglii – proces w rolnictwie w Anglii polegający na przekształcaniu gruntów ornych w pastwiska dla owiec, ogrodzone murkami; zapotrzebowanie na wełnę wiązało się z rozwojem sukiennictwa oraz aktywizacją gospodarczą szlachty, która zaczęła inwestować w zakłady włókienicze


„Rewolucja cen” - napływ kruszców, z których bito monety, spowodował wzrost ilości pieniędzy w obiegu i spadek wartości pieniądza (inflacja); zwiększenie się liczby ludności, rozwój miast i zmniejszenie się ilości ludności wiejskiej w Europie Zachodniej miały wpływ na duże zapotrzebowanie na żywność, stąd gwałtownie wzrastały ceny zboża, a nie zmieniły się na wyroby rzemieślnicze i niezmienne pozostały wynagrodzenia dla pracowników najemnych (tzw. nożyce cen); skutkiem zjawiska było m.in. zubożenie niższych warstw społecznych, bogacenie się właścicieli ziemskich, czerpiących dochód z pracy pańszczyźnianej chłopów


Mecenat artystyczny – opieka i wsparcie finansowe udzielane artystom przez władców, papieży, arystokrację lub bogaty patrycjat, np. rody Medyceuszy, Sforzów


Renesans (odrodzenie) – epoka w kulturze, której kolebką były Włochy na przełomie XIV i XV w., a w XVI w. idee renesansu rozwinęły się w całej łacińskiej Europie; wzorcem dla epoki stały się osiągnięcia starożytności; w centrum zainteresowania humanistów był człowiek (antropocentryzm); wynalazek druku Jana Gutenberga upowszechnił książki; prekursorami renesansu w literaturze byli: Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarka


Najwybitniejsi przedstawiciele renesansu – Erazm z Rotterdamu (niderlandzki filozof i humanista, autor „Pochwały głupoty”, w którym krytykował panujące stosunki społeczne); Niccolò Machiavelli (autor traktatu o władzy „Książę”, w którym zawarł ideę „cel uświęca środki” – makiawelizm); Thomas More (autor „Utopii”, nazywany „ojcem socjalizmu utopijnego”); Tommaso Campanella (w dziele „Miasto Słońca” przedstawił społeczeństwo utopijne, gdzie nie ma własności prywatnej); Jean Bodin (w dziele „Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej” zawarł podstawy monarchii absolutnej);


Literatura renesansu – François Rabelais („Gargantua i Pantagruel”), Miguel Cervantes („Don Kichot”), Baltazar Casiglione („Dworzanin”), Łukasz Górnicki („Dworzanin polski”)


Malarstwo renesansu – Leonardo da Vinci („Mona Lisa”, „Dama z łasiczką”, „Ostatnia Wieczerza”; wszechstronnie uzdolniony człowiek renesansu), Michał Anioł (freski w Kaplicy Sykstyńskiej, rzeźby: „Dawid”, „Pieta”); Sandro Botticelli („Narodziny Wenus”); Rafael Santi („Szkoła ateńska”, malarz Madonn); Peter Bruegel Starszy; Albrecht Dürer; Hans Holbein


Architektura renesansu – Filippo Brunelleschi (projekt kopuły katedry we Florencji); Donato Bramante (Bazylika św. Piotra w Rzymie, kaplica Tempietto przy kościele San Pietro in Montorio); Michał Anioł (kopuła Bazyliki św. Piotra w Rzymie); Donatello – rzeźbiarz („Dawid”)


Nauka renesansu – Miguel Servet (lekarz, farmaceuta); Paracelsus (badał procesy chemiczne zachodzące w organizmie człowieka); Mikołaj Kopernik (w dziele „O obrotach sfer niebieskich” przedstawił teorię heliocentryczną, był lekarzem, ekonomistą, inżynierem); Galileusz (astronom, zwolennik teorii kopernikańskiej, twórca nowożytnej fizyki, prześladowany przez Inkwizycję)


Reformacja – rozłam w Kościele katolickim zapoczątkowany wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 r. przeciwko odpustom; Kościół krytykowano także za niski poziom moralny i intelektualny duchowieństwa, za popieranie rodzin (nepotyzm), kupowanie stanowisk kościelnych (symonię), za gromadzenie dóbr materialnych i pobieranie opłat, za zaangażowanie w politykę i wojny; upadek autorytetu papiestwa; na rozwój reformacji miał wpływ renesans i upowszechnienie druku


Luteranizm (Kościół ewangelicko-augsburski) – Marcin Luter, Filip Melanchton; głosił, że wiara wiedzie do zbawienia, a źródłem wiary jest Pismo Święte, czytane i komentowane samodzielnie przez wiernych; likwidacja zakonów, celibatu, kultu świętych, sakramentów (z wyjątkiem chrztu i komunii pod dwiema postaciami)


Anabaptyzm - Tomasz Münzer; radykalny nurt luteranizmu głoszący ideę „Królestwa Bożego” na ziemi, gdzie brak własności prywatnej i podziału na klasy społeczne; wpływ na wojnę chłopską w Niemczech w 1525 r.


Kalwinizm (Kościół ewangelicko-reformowany) – w 1536 r. Jan Kalwin w traktacie Urządzenie religii chrześcijańskiej przedstawił doktrynę: źródłem wiary jest Biblia, teoria predestynacji, czyli podziału ludzi przez Boga na wybranych i potępionych – przejawem łaski Bożej jest cnotliwe życie, modlitwy i czytanie Biblii, praca, rezygnacja z przyjemności; kalwinizm głosił surowe zasady moralne; Kościołem kierował konsystorz składający się z osób duchownych i świeckich, który nadzorował wiernych i mógł ich karać; we Francji wyznawców kalwinizmu nazywano hugenotami


Anglikanizm – Akt supremacji w 1534 r. króla Henryka VIII ustanowił Kościół anglikański, na czele którego stał władca; zerwano z papiestwem; konfiskata dóbr kościelnych, rozwiązanie zakonów, komunia pod dwiema postaciami, wprowadzono język angielski do liturgii; pozostawiono zasady i hierarchię duchownych katolickich


Sobór trydencki – obradował w latach 1545–1563; zapoczątkował kontrreformację, czyli walkę z herezją; sformułowano dogmaty wiary: zachowano 7 sakramentów, oddawanie czci Matce Bożej i świętym, uznano, że wiara i dobre uczynki wiodą do zbawienia; położono nacisk na dyscyplinę wśród duchownych oraz podniesienie ich poziomu umysłowego i moralnego, wprowadzono obowiązek kształcenia duchownych, zachowano celibat, nakazano noszenie sutanny, wprowadzono obowiązek przebywania i wizytacji diecezji przez biskupów, nakazano zakładanie szkół parafialnych i prowadzenie ksiąg parafialnych


Zakon jezuitów (Towarzystwo Jezusowe) – założony przez Ignacego Loyolę, zatwierdzony przez papieża Pawła III w 1540 r.; obok zwykłych ślubów zakonnicy składali ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi; mieli ogromny wpływ na szkolnictwo, na władców (byli ich spowiednikami), szerzyli wiarę na innych kontynentach


Karol V Habsburg – mówił, że w jego monarchii „nigdy nie zachodzi słońce”, ponieważ rządził w: Austrii, Niemczech, Czechach, Królestwie Węgier, Hiszpanii, królestwie Neapolu, księstwie Mediolanu, Niderlandach i w posiadłościach kolonialnych; w 1556 r. abdykował i monarchia habsburska podzieliła się na dwie linie: austriacką i hiszpańską


Sacco di Roma (złupienie Rzymu) – w 1527 r. splądrowanie i zniszczenie Rzymu przez wojska cesarza Karola V Habsburga, które wkroczyły na Półwysep Apeniński w odpowiedzi na przystąpienie państewek włoskich do ligi antycesarskiej


Rewolucja w Niderlandach – 1576 r. – zawarto w Gandawie porozumienie (pacyfikacja gandawska),na mocy którego niderlandzkie prowincje północne i południowe miały wspólnie walczyć z Hiszpanią o niepodległość; w 1579 r. prowincje południowe połączyły się w tzw. unię w Arras (potwierdziły zachowanie religii katolickiej i uznały władzę Hiszpanii), zaś prowincje północne zawarły unię w Utrechcie, potwierdzoną w 1588 r.: siedem prowincji północnych połączonych unią w Utrechcie ogłosiło Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów – w 1609 r. Holandia uzyskała niepodległość


Elżbieta I Wielka – córka króla Anglii Henryka VIII z dynastii Tudorów i Anny Boleyn; ugruntowała protestantyzm w Anglii; za jej panowania pokonano Wielka Armadę hiszpańską w 1588 r., rozwinięto żeglugę morską i rozpoczęto podbój kolonialny; była ostatnią władczynią z dynastii Tudorów


Iwan IV Groźny – z dynastii Rurykowiczów; w 1547 r. ogłosił się carem Wszechrusi; powiększył obszar Cesarstwa Rosyjskiego o chanaty astrachański, kazański i syberyjski; chciał zdobyć wpływy nad Morzem Bałtyckim; prowadził rządy terroru - polityka „opriczniny” skierowana była przeciwko bojarom, którym odbierano ziemię i wpływy na losy państwa; otoczenie się władcy zwolennikami zwanymi opricznikami

Ważne daty:

1471 r. – przekroczenie równika przez Portugalczyków
1487 r. – Bartolomeu Diaz dotarł do Przylądka Burz (Dobrej Nadziei) na południu Afryki
1492 r. – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
1494 r. – traktat w Tordesillas pomiędzy Portugalią i Hiszpanią ustalający podział stref wpływów w Nowym Świecie
1497 r. – Giovanni Caboto (John Cabot) pod banderą króla Anglii dotarł do Nowej Funlandii i Labradoru
1497-1498 – pierwsza wyprawa Vasco da Gamy wzdłuż wybrzeży Afryki do Indii
31 października 1517 r. – wystąpienie Marcina Lutra w Wittemberdze, początek reformacji
1519 r. – zdobycie państwa Azteków przez Hernána Cortésa
1519-1522 – pierwsza podróż dookoła świata (Ferdynand Magellan)
1525 r. – bitwa pod Pawią; król Francji Franciszek I poniósł klęskę w starciu z wojskami cesarza Henryka V Habsburga
1526 r. – bitwa pod Mohaczem, w której zginął Ludwik Jagiellończyk, król Czech i Węgier w starciu z wojskami tureckimi
1531 r. – powstanie giełdy w Antwerpii
1534 r. – Akt supremacji Henryka VIII – początek Kościoła anglikańskiego
1545–1563 – Sobór trydencki
1555 r. – pokój religijny w Augsburgu; zasada obowiązująca w państwach niemieckich - „czyj kraj, tego religia”
1559 r. – pokój w Cateau-Cambrésis zakańczył długoletnie „wojny włoskie” (od 1494 r.)
1571 r. – klęska floty tureckiej w bitwie pod Lepanto w starciu z siłami Ligi Świętej, zawiązanej przez Hiszpanię, Wenecję i Państwo Kościelne
23/24 sierpnia 1572 r. – rzeź hugenotów w noc św. Bartłomieja w Paryżu
1581 r. – reforma kalendarza ogłoszona przez papieża Grzegorza XIII
1587 r. – pierwszy edykt wydany przeciwko chrześcijanom w Japonii
1588 r. – pokonanie przez Anglików Wielkiej Armady hiszpańskiej
1600 r. – powstanie angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która zdominowała handel z Indiami