Odnos pojedinca i vlasti u romanu Dervis i smrt

Dervis i smrt je najpoznatiji roman naseg cuvenog pisca Mese Selimovica i izdat je 1966. godine.
Glavna motivacija za ovaj roman je pisceva licna tragedija koja se zbila dvadesetak godina ranije. Selimovic je izgubio brata jer je tadasnja vlast smatrala da je smrtna kazna prikladna za njegov prestup. Taj bol i gubitak voljene osobe su u Selimovicu sazrijevali dvije decenije i naveli ga na napise jedno od najvaznijih djela nase knjizevnosti.
Glave teme ovog romana su odnos vlasti i pojedinca, gubitak voljene osobe i uticaj istog na covjeka. Gubitak voljene osobe je jedan od glavnih motivatora za vecinu glavnih likova u ovom romanu. Ahmed Nurudin je izgubio brata, Mula-Jusufa je izgubio majku, Hasan se morao rastati sa zenom koju je volio, a njegova sestra je izgubila muza. Svi ovi gubici su uticali na njihove postupke u romanu, ali ne na bolje. Ahmedu je gubitak brata glavni potsticaj u sokobu sa vlascu, Mula-Jusufu je gubitak majke uyrok za mrznju i konacno izdaju Ahmeda i njegovog brata, a Hasan je shvati da covjek dok je ziv treba da radi stvari koja ga cine srecnim.
Odnos vlasti i pojedinca je problem koji je , nazalost, i danas aktuelan kao u Ahmedovo vrijeme. Pojedinac se ne moze suprotstaviti vlasti, bar ne bez velike zrtve i promjene licnosti. To vidimo i kroz Ahmeda. Ahmed je na pocetku romana bio posten, moralan covjek za kojeg su zakoni i pravila bili predmet dubokog postovanja i nesto cemu se on nije usudjivao suprotstaviti. Kada je prvi put cuo da mu je brat neduzno zarobljen, on je jos imao nade da je vlast postena i da ce ga osloboditi, ali se to ubrzo pokazalo netacnim i posteni dervis se poceo mijenjati. Ahmed je od miroljubivog dervisa koji postuje vlast prvo razvio duboku mrznju prema njoj, a onda postao ista. Roman je napisan u vidu njegovog dnevnika kroz koji vidimo njegove promjene i unutrasnje, moralne dileme. Kada je cuo da mu je brat zarobljen, osim brige za bratom, on se brine i o sebi i svom ugledu u drustvu. Po tome se razlikuje od Hasana koji je bio spreman da rizikuje svoj zivot i imanje da bi mu pomogao da oslobodi brata. Nakon sto je cuo da mu je brat mrtav, Ahmed pocinje da se drasticno mijenja, dozvoljava da se mrznja u njemu razvija i da ga pokrece. Na kraju, on svojim spletkama zrtvuje nevinog, postenog covjeka i postaje vlast. U tom procesu on gubi sebe i osobu koja je nekad bio. Osnovna karakteristika vlasti u ovom romanu je spremnost da se zrtvuju nevine osobe i postizanje ciljeva po svaku cijenu. Znacaj ljudskog zivota u ocima vlasti vidimo i tokom dervisevog boravka u Tvrdjavi gdje je cest dogadjaj da zatvore nevinog covjeka i zaborave na njega, prepustivsi ga da umre. Osim zrtvovanja neviog covjeka da bi postao vlast i dobio osvetu, Ahmed zrtvuje i svog najvoljeg druga i jedinu osobu koja ga je bezuslovno podrzavala - Hasana. Osim prirode naseg drustva i vlasti, Selimovic u ovom romanu pokazuje i ljudsku prirodu. Niko nije potpuno dobar, ali ni potpuno los. Osim dervisa koji je postao ono protiv cega se borio vidimo  da i ostali likovi imaju svoje dobre i lose strane. Hasan je u potrazo za svojom srecom i zadovoljstvom narusio odnose sa ocem, Mula-Jusufa koji je izdao Ahmeda i njegovo brata je na kraju spasio Hasana,
Iznad vlasti postoji jos veca vlast, pa i iznad gradskog kadije postoji vezir, koji jednom rjecju moze odluciti o njegovoj sudbini. Svi moraju platiti za svoja djela, bila to dobra ili zla, tako su i dervisa snasle posljedice njegovih postupaka.
Znajuci da ga je vezir osudio na smrt, jedina utjeha mu je susret sa momkom iz njegovog rodnog sela, sinom njegove prve ljubavi, a jerovatno i njegovim. Dervis, sada kadija se vraca u svoje djetinjstvo i zeli da posveti ljubav i brigu ovome mladicu ali je svjestan da to nije moguce.