„Ghost in the Shell” w erze wielkiego rozwoju

Druga połowa lat 80. XX w. była dla Japonii okresem technologicznego boomu. Rozkwitającemu od lat 60. krajowi wróżono, że jego gospodarka przegoni amerykańską. W tamtych latach Japończycy niepotrzebne egzemplarze elektronicznych sprzętów zostawiali na ulicy – wspominał o tym Marcin Bruczkowski w książce „Bezsenność w Tokio”, relacji z ponaddziesięcioletniego pobytu w Kraju Kwitnącej Wiśni.

To wtedy powstawały najwybitniejsze dzieł japońskiego cyberpunku: filmy takie jak „Tetsuo: The Iron Man” (1989) i mangi, np. „Akira” Katsuhiro Otomo (1982) i jej animowana adaptacja. Jednym z najbardziej popularnych przedstawicieli nurtu jest seria „Ghost in the Shell” zapoczątkowana przez mangę autorstwa Masamune Shirowa z 1989 r.

Rzecz dzieje się w połowie XXI w. Zrzeszeni w rządowej specgrupie Sekcja 9 byli policjanci i wojskowi zwalczają terroryzm, szpiegostwo przemysłowe i cyberprzestępczość. Główną bohaterką jest Major Matoko Kusanagi, członkini oddziału, zaawansowany technologicznie cyborg.

Shirow w obszernych przypisach do mangi z obsesyjną dokładnością relacjonował zagadnienia technologiczne, polityczne oraz psychologiczne rozterki bohaterów. Wykreował świat nie tyle dystopijny, ile heterotopijny. Prof. Walter Russell Mead pisał: „Utopia to miejsce, gdzie wszystko jest dobre; dystopia to miejsce, gdzie wszystko jest złe; heterotopia to miejsce, gdzie rzeczy są inne – to zbiór, którego elementy mają niewiele albo nie mają żadnych dających się zrozumieć połączeń”.

Mead używa tej definicji do opisania postmodernistycznego świata. Jako przykład przywołuje lotnisko – miejsce, gdzie tysiące obcych sobie pasażerów przemierzają korytarze, by dostać się każdy do swojego celu, ale wszystkich obowiązuje ściśle określony zbiór zasad. Lotniska to symbol globalizacji i zatarcia narodowych granic, ale to tu na każdym etapie odprawy najmocniej można odczuć władzę narodowych służb. Lotnisko jest symbolem zwycięstwa człowieka nad siłami natury, ale to tu ludzie są bezradni wobec zmienności warunków pogodowych.

Świat przyszłości stworzony przez Masamune Shirowa działa na zasadzie podobnych paradoksów. Tę wizję o krok dalej przeniósł Mamoru Oshii w animowanej adaptacji mangi z 1995 r.


„Ghost in the Shell” a japońska stracona dekada

Fatalna polityka japońskiego rządu i nieprzewidziane konsekwencje podpisanej w 1985 r. umowy między potęgami gospodarczymi (USA, Niemcami, Wielką Brytanią, Francją i Japonią) przyniosła jeden z największych giełdowych krachów w historii. Na początku lat 90. tokijski indeks giełdowy spadł o 50 proc. Kryzys, który po nim nastąpił, Japończycy nazywają dziś „straconą dekadą”. Niepokojący klimat tamtych lat bije z niemal każdej sceny animowanej adaptacji „Ghost in the Shell”.

Mamoru Oshii historię Sekcji 9 i Major Kusanagi przedstawił w znacznie poważniejszym tonie niż Shirow. Długie, nastrojowe ujęcia z wybrzmiewającą w tle muzyką łączącą elektronikę z chórami kontrastują z efektownymi scenami akcji. Bohaterowie zadają sobie filozoficzne pytania, poszerzając jeszcze cyberpunkowe tropy, jak transhumanizm, władza dzielona przez rządy i megakorporacje czy wpływ sztucznej inteligencji na psychofizyczny dualizm rozgraniczający naturę człowieka na ciało i umysł.

„Ghost in the Shell”, podobnie jak film „Łowca androidów” Ridleya Scotta, pyta o to, co definiuje nas jako ludzi. Skoro w przyszłości nasze wspomnienia będzie można zastąpić sztucznymi (np. przez hakowanie umysłu podłączonego do sieci), to czy w tej definicji cokolwiek odróżnia sztuczną inteligencję od naturalnej?